Başbakanlıktan İdam Sehpasına: Ölümünün 59. Yıl Dönümünde Adnan Menderes

1899 doğumlu Adnan Menderes, Aydın’da toprak ağası bir babanın oğlu olarak dünyaya gelmiştir. Gençlik yıllarında futbolla ilgilenen Menderes, İzmir Amerikan Koleji mezunudur. 

Yedek subaylık eğitimi alımştır, ama hastalıktan ötürü 1. Dünya Savaşı’nda cepheye gidememiştir. İstiklal Savaşı’na katılmıştır, İstiklal Madalyası almıştır.

1930 yılında kısa bir süreliğine Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın bir kolunu Aydın’da organize etmiştir, ancak partinin feshedilmesinin ardından Cumhuriyet Halk Partisi’ne girmiş ve 1931’de Aydın’dan milletvekili seçilmiştir. 

CHP ile yolları nasıl ayrıldı?

Atatürk’ün ölümünün ardından İsmet İnönü’nün bazı politikalarına muhalif olan Menderes, nihayetinde en sert çıkışını ‘çiftçiyi topraklandırma yasası’nda yapmıştır. 

Mevcut tasarı’nın 6. maddesi devlet elindeki topraklarla birlikte o bölgedeki toprak ağalarının elindeki toprakların tarıma elverişli yerlerde 5.000 dekardan elverişsiz yerlerde ise 2.000 dekardan fazlasının kamulaştırılıp köylüye dağıtılmasını öngörüyordu. Menderes (Menderes’ in kendisi de bir toprak ağasıydı. Aydın’daki 30.000 dönümlük Çakırbeyli Çiftliği Menderes’e dedesinden kalmıştı.)

1945’te parti içi muhalefetten ötürü partiden ihraç edildi.

Dörtlü Takrir’i veren Adnan Menderes, Fuat Köprülü, Refik Koraltan ve Emin Sazak’ın ihracının ardından, CHP’den istifa eden Celal Bayar’ın önderliğinde Demokrat Parti kurulmuştur. 

Parti 1946 seçimlerinde 64 sandalye, 1950 seçimlerinde ise 416 sandalye kazanmıştır. Bayar’ın cumhurbaşkanı olmasının ardındansa Menderes dönemi başlamıştır. 

1954 seçimlerinde %57 oyla Meclis’te 502 sandalye kazanan Demokrat Parti, Menderes önderliğinde çok partili dönemin en çok ses getiren partilerinden biri olmuştur. 

Menderes dönemi 1960’a kadar sürecekti.

Demokrat Parti ile özdeşleşmiş seçim sloganı; ‘Yeter, söz milletindir!’

• Elbette ki olumlu ya da olumsuz olduğu tartışılır, ancak Türkiye siyasi tarihinde en yüksek oy oranlarına ulaşan Menderes, bunu nasıl başardı? Dikkat çeken bazı icraatler şu şekildeydi;

• Menderes döneminde daha önce Türkçe okunmasına karar verilen ezan, tekrar Arapça okunmaya başlanmıştır.

• Paraların üzerinde dönemin cumhurbaşkanının resmi yerine Atatürk’ün resminin olmasına karar verildi. 

• Liberal politikalar ile Türkiye’de ekonomi bazı açılardan tehlike sinyalleri verse de, % 7 üzerinde bir büyüme gerçekleştirmiştir. 

• Türkiye NATO’ya üye olmuştur.

• Tarımda makineleşme başlamıştır. Gelen kredilerin bir kısmı tarım için kullanılmıştır. 

• Yabancı sermaye teşvik edilmiştir. 

• 1957 seçimlerinden sonra İstanbul’da imar çalışmalarına ağırlık verdi ve Barbaros Bulvarı, Büyükdere Caddesi, Vatan Caddesi, Millet Caddesi ve Edirne Asfaltı (şimdiki E-5 otoyolu) yollarını açtı. Bu arada, en ileri teknolojilerin Türkiye’ye getirilmesi ve yeni nesillere öğretilmesi için Amerikan Ford Vakfı’nın yardımıyla Ankara’da Orta Doğu Teknik Üniversitesini, Trabzon’da da Karadeniz Teknik Üniversitesini kurdu.

• 1959 yılında, Menderes Hükümeti’nin ortaklık anlaşmasını imzalamasıyla Kıbrıs Cumhuriyeti kuruldu.

Menderes, liberal ve dışa açık bir iktisat görüşüne sahipti, özel girişime geçmiş iktidarlara göre daha fazla serbesti tanıdı. Ekonomik girişimleri önceleri toplumun yoksul kesimini mutlu etti, ancak uzun vadede ekonominin dengesi bozuldu, aşırı dış alıma sebep oldu. Sanayileşme ve ekonomik gelişmeyle birlikte kırsal kesimden İstanbul gibi büyük şehirlere göç hızlandı. Bu yüzden büyük şehirlerde ilk gecekondu mahalleleri oluşmaya başladı. Menderes, en çok eleştiriyi, dışa bağımlılık politikaları yüzünden almıştır.

• Basını sıkı kontrol altına alan ve basın suçlarına yönelik cezaları yükselten basın kanunu kabul edildi. Hakaretle suçuyla yargılananlara iddialarını mahkemede ispat hakkı tanınması isteği reddedildi.

• Muhalefet lideri Osman Bölükbaşı’yı seçen Kırşehir, ceza olarak il olmaktan çıkarılıp ilçe yapıldı. Bununla da yetinilmedi ve bölünerek eski ilçelerinden bir kısmı ile Nevşehir ili kuruldu.

• 6-7 Eylül Olayları konusunda yetersiz kalmakla suçlandı, olayla ilgili partililerin bilgisi olduğu iddia edildi. 

• İstanbul, Ankara, Eskisehir, Adana ve Bursa’da işçi sendikalari kapatildi.

• Uluslararası para fonu (imf) baskısıyla, cumhuriyet tarihinin en yuksek orandaki devaluasyonu yapilarak 1 dolar 2,80 tl’den 9 tl’ye çıkarıldı. Devalüasyon orani yüzde 221 oldu.

• Köy enstitüleri kapatıldı.

17 Şubat 1959’da Kıbrıs konusunda Yunanistan’la imzalanan ikili antlaşmanın ardından üçlü görüşmeler için Birleşik Krallık’a giden Menderes, uçağının Londra Gatwick Havalimanı yakınlarında alçalırken düşmesi üzerine ciddi bir tehlike yaşamıştır. 

Ağaçlara çarparak parçalanan uçaktan bir mucize eseri sağ kurtulmuştur.

Türkiye’ye döndüğünde coşkuyla karşılaşmıştır, onu karşılayanlar arasında İsmet İnönü de yer alıyordu. Buzlar bir süreliğine eridi, ama Mayıs yaklaşıyordu.

Ülkede ciddi bir gerginlik söz konusuydu. Muhalefet ve iktidar arasında sert bir ilişki vardı, bu sokaklara da yansıdı. DP’lilerle CHP’liler arasında yaşanan olaylarda yaralılar, hayatını kaybedenler bile vardı. 

İsmet İnönü, Mersin’de yaptığı bir konuşmada saldırıya uğramıştı. İstanbul’da da öğrenci hareketlerine güvenlik güçlerinin sert müdahaleleri vardı. Ülkedeki gerginlik gün be gün arttı, ihtilal söylentileri vardı.

Menderes o söylentiler için şöyle demişti;

27 Mayıs darbesini yapan cuntacıların özel olarak kurdukları mahkeme olan Yüksek Adalet Divanı 9 ay 27 gün süren yargılama süreci sonunda 14 kişinin idamına, 31 kişinin de ömür boyu hapse mahkûm edilmesine karar verdi. 

Menderes de idam cezasına çarptırılanlar arasındaydı. 

İdam kararının uygulanmaması için ABD başkanı Kennedy, Fransa  cumhurbaşkanı De Gaulle, Büyük Britanya kraliçesi II. Elizabeth ve İran şahı Pehlevi başta olmak üzere birçok lider baskı yaptı. 

Cemal Gürsel başkanlığındaki Milli Birlik Komitesi Fatin Rüştü Zorlu, Hasan Polatkan ve Adnan Menderes dışındaki herkesin idam cezasını affetti.

Fotoğraf: İsmail Şenyüz – Depo Photos