Taliban, 11 Eylül hücumları sonrası 2001’de ABD öncülüğündeki koalisyon güçlerinin müdahalesiyle Afganistan’da iktidardan uzaklaştırılmıştı. ABD’nin askerlerini Afganistan’dan çekme kararı alması sonrası tekrar güç kazandı ve dün başşehir Kabil’de de denetimi sağladı. Taliban’ın geri dönüşüyle, bayanların ve kız çocuklarının son 20 yılda elde ettikleri özgürlük ve kazanımlar da tehdit altında.
Bayanlar, Taliban’ın kendi şeriat kanunları altında idam, sokak ortasında kırbaçlanma üzere sert ceza uygulamalar ile “karanlık günlere” geri dönüleceğinden telaşlı.
Taliban’ın şeriat kurallarına uydukları ve örtündükleri takdirde bayanlara “saygı göstereceğini” açıklaması, telaşları gidermedi.
Pekala Taliban öncesi ve sonrası bayanların ve kız çocuklarının toplumsal hayatta pozisyonları nasıl değişti? Taliban’ın dönüşüyle riske atılan özgürlük ve kazanımlar hangileri?
1990’lı yıllarda Taliban’ın idaresi altındaki ülkede bayanlar büsbütün örtünmedikleri takdirde ağır cezalarla karşı karşıya kalıyorlardı.
1990’lı yıllarda Taliban’ın şeriat kanunları altında bayanlara ve ve kız çocuklarına sıkı yasaklar getirilmişti.
Taliban 1996’da başşehir Kabil’i ele geçirdi ve akabinde süratle bayanların günlük hayatta özgürlük alanını daralttı.
Bayanların yanında bir erkek olmadan ve saçlarını ve vücudunu saklayacak halde büsbütün örtünmeden konuttan çıkması, siyasete atılması ya da kamusal alanda konuşması yasaklandı. Sıhhat çalışanlarının büsbütün erkeklerden oluşması nedeniyle yanında bir erkek olmadan bayanların sıhhat hizmetlerine erişmeleri de mümkün değildi.
Bayanlar, Taliban’ın şeriat maddeleri uyarınca günlük hayatta her alanda acımasız cezalarla karşı karşıya kalıyordu. Burkasının altında bedenlerinin en ufak bir kısmı görünse dahi bayanlar sokak ortasında kırbaçlanabiliyor, okula gitmek isteyen bir kız çocuk dayak cezası alabiliyordu. Zina ile suçlanan bayanlara verilen ceza ise sokak ortasında taşlanmaktı. Taliban savaşçıları 1996’da oje süren bir bayanın baş parmağının ucunu kesmişti.
Bayanlar ve kız çocuklara yönelik şiddet ve cinsel istismar da çok yaygındı.
ABD’nin işgali sonrası 2001’in sonuna gelmeden Taliban artık ülkede gücünü kaybetti ve bunu takip eden yıllarda bayanların günlük ömründe kimi özgürlüklerin önü açıldı.
Burka zorunluluğunun kalkması ile Taliban ve öteki muhafazakar kümelerin kısmen denetimi devam ettirdiği yerler dışında bayanların büsbütün örtünmeden sokağa çıkması mümkün oldu.
Okullar tekrar kız çocuklarına kapılarını açtı. Kadın-erkek eşitliği kapsamında yasal değişikliklere gidildi. 2003’te bayanların hakları Anayasa’da teminat altına alınırken, 2009’da Bayana Yönelik Şiddetle Çaba kanunu getirildi.
Bayanlar çalışma hayatı ve siyasette de daha görünür oldu.
Afganistan’da çalışma yasağının kalmasıyla, bayanların iş hayatına iştiraki arttı.
Birleşmiş Milletler (BM) datalarına nazaran, Afganistan’da 2010’da yüzde 15 ve 2015’te yüzde 19 olan bayanların iş gücüne iştirak oranı, 2020 prestijiyle yüzde 22’ye yükseldi.
Afganistan Ulusal İstatistik ve Bilgi Kurumu’nun (NSIA) 2009’da paylaştığı datalara nazaran devlet kurumlarında yeni iş alımlarında bayanların işe alınma oranı, erkeklere nazaran daha yüksekti. NSIA, tıpkı büyüme suratı devam ederse 2020 yılına kadar hükümetin işe alımlarında bayanların oranının yüzde 40’ı aşacağı kestiriminde bulunmuştu.
Daha sonraki süreçte bayanlar emniyet ve orduda işe alınmaya başladı. Bakanlıklar, büyükelçilikler ve valiliklerde üst seviye konumlara yükselen Afgan bayanlar, ülkenin geleceği için kritik sıkıntılarda kelam sahibi olmaya başladı. Son olarak Fawzia Koofi, Afgan hükümetinin Taliban ile barış müzakerelerinde faal rol aldı.
Dünya Bankası datalarına nazaran, 2020 prestijiyle Afganistan Meclisi’mnde bayan milletvekillerinin oranı yüzde 27.
Taliban’ın iktidardan uzaklaştırılması sonrası Afganistan’da en büyük ilerleme eğitimde kaydedildi.
Kız çocukların eğitime iştirakinde da süratli bir artış görüldü. Taliban idaresi altında 2001 yılında okula giden kız çocukların sayısı sıfır iken, okula kayıtlı sadece bir milyon erkek çocuk vardı. Dünya Bankası datalarına nazaran 2012’ye gelmeden okula giden kız çocukların sayısı 3 milyona çıktı, okula kayıtlı kız ve erkek çocukların toplam sayısı da 7.8 milyon oldu.
Lakin ilkokuldan sonra okula devam eden kız çocukların sayısı hala çok hudutlu.
Bitmek bilmeyen çatışmalar ve ülkenin sert iklimi ve kuvvetli coğrafyasının yanında, yoksulluk ve kültürel ögelerin da tesiriyle bilhassa kırsal bölgelerde kız çocukların eğitime erişiminde yaşanan zorluklar devam ediyor.
BM Çocuklara Yardım Fonu’nun (UNICEF) geçen yıl yayımladığı rapora nazaran devam eden silahlı çatışmaların da tesiriyle okul çağındaki çocukların üçte biri (yaklaşık 3,7 milyon çocuk) okula gidemiyor. Bu sayının yüzde 60’ını da kız çocuklar oluşturuyor.
Kız çocukların erken yaşta evlendirilmesi ve kızların toplumdaki pozisyonuna yönelik kimi kültürel normlar da, bu ilerlemeyi yavaşlattı.
UNICEF bilgilerine nazaran ülkede 15 yaşından evvel evlenen kız çocukların oranı yüzde 17.
Afganistan yüzde 43 ile hala dünyada okur müelliflik oranının en düşük olduğu ülkelerden biri ve bu alandaki cinsiyet ayrımı aşılabilmiş değil.
Dünya Bankası datalarına nazaran, erkekler için yüzde 55 olan okur müelliflik oranı, bayanlar için yüzde 30.
Afganistan, tüm bu kazanımlara karşın 2011’de bayanlar için “dünyadaki en tehlikeli” ülke unvanını aldı.
Reuters haber ajansının yaptığı bir araştırmaya katılan bayan hakları savunucuları, Afganistan’da yaşanan şiddet olayları, sıhhat hizmetlerinin durumu ve yoksulluk üzere ögeleri bu tespitlerine münasebet gösterdi.
Araştırma raporunda, Afganistan’da bayanların yüzde 87’si okuma yazma bilmezken, yüzde 70’e yakınının da evliliğe zorlandığı belirtilmişti. Uluslararası Af Örgütü de kadın-erkek eşitliği tarafındaki uğraşlara rağmen bayanların tertipli olarak ayrımcılık ve istismara uğradığını belirtiyor.
Afganistan’da bayana yönelik şiddet de son derece yaygın. BM’nin 2015’te yayımlanan bir raporu, ülkede yaşayan bayanların yüzde 90’ının en az bir çeşit aile için şiddete, yüzde 17’sinin cinsel şiddete, yüzde 52’sinin de fizikî şiddete maruz kaldığını ortaya koydu.
Afgan hükümetinin 2014’te yayımlanan dataları de, intiharlar olaylarının yüzde 80’inin bayanların teşebbüsüyle gerçekleştiğini gösteriyor. Afganistan, bayan intiharlarının erkeklerininkine oranla daha yüksek olduğu çok az ülkeden biri. TIME mecmuasının tahliline nazaran, bunun esas nedeni yoksulluk ve sonu gelmeyen şiddet sarmalı.
Kaynak: BBC Türkçe
