Prof. Dr. Selva Demiralp
Koç Üniversitesi Öğretim Üyesi
Geçtiğimiz hafta içinde Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan para siyasetini yakından ilgilendiren iki değerli ileti verdi.
“Ağustos sonrası enflasyon düşecek”
“Sonraki devirde faizler de düşeceği için enflasyon tekrar yükselmeyecek”
12 Ağustos’ta gerçekleşecek Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) Para Siyaseti Heyeti toplantısı öncesinde bunlar epeyce kritik iletiler. Zira bir taraftan TCMB’yi faiz indirimine çağırırken öte yandan uzun müddettir tartıştığımız faiz-enflasyon alakasını tekrar gündeme taşıyor.
Ağustos sonrası enflasyon düşer mi?
Temmuz prestijiyle yüzde 19 düzeyine ulaşan enflasyon, şayet önümüzdeki beş aylık devirde geçtiğimiz iki yılın ortalamalarına paralel bir seyir izlerse seneyi yüzde 17,5 civarında bitirebilir.
Bu oran, Kasım ve Aralık aylarında geçen yılki yüksek seyir tekrar etmezse bir ölçü aşağı gelebilir. Lakin TCMB beklenti anketine nazaran o durumda bile sene sonu enflasyonu yüzde 16,3 düzeyinde bekleniyor. Özetle, Ağustos sonrası periyotta enflasyonun bir ölçü düşmesi konusunda genel bir beklenti mevcut. Lakin:
Sene sonu enflasyon beklentisi kağıt üzerinde yüzde 14 olan, piyasa beklentisi bunun en az iki puan üzerinde olan bir Merkez Bankası’nın faiz indirimine gitmesi yanlışsız mudur? Faiz indirimine giderse enflasyon düşer mi artar mı?
Faiz enflasyon münasebeti
Siyaset faizi ve enflasyon ortasındaki nedensellik bağlantısı üzerine çok yazıp çizdik. Yeniden de şu noktaların altını tekrar çizmekte yarar var:
Faiz, hem enflasyonu artırıcı hem de azaltıcı iki kanalı harekete geçirir. Nedir bu kanallar?
Faiz, üretici açısından borçlanma maliyetidir. Dolayısı ile faiz arttığında borçlanma maliyeti ve bunun getirdiği enflasyonist baskı da artar.
Daha uzun vadede, yüksek faiz kur ve talebi aşağı çekeceği için enflasyon düşer.
Zıt istikamette çalışan bu iki kanaldan ikincisi daha büyük bir tesire sahiptir. Yani yüksek faizin iktisat üzerindeki net tesiri enflasyonun azalmasıdır.
- Faiz-enflasyon-kur ortasında nasıl bir bağlantı var?
- Merkez Bankası rezervleri nedir, nasıl hesaplanır?
Bu nedenle faiz artışı sonrası beklentiler de aşağı istikametli revize edildiğinden enflasyonu aşağı çekecek üçüncü bir kanal da devreye girer. Bunları nereden mi biliyoruz? Bu bahiste yapılan ampirik çalışmalar bize bunu gösteriyor.
Pekala ya, “Akademik çalışmaya ne gerek var, faizi ve enflasyonu tıpkı anda grafiğe koyalım, şayet faiz artarken enflasyon düşüyorsa o vakit inanırız, lakin şayet faiz artarken enflasyon da artıyorsa inanmayız” denirse?
İşte orada durmak gerek. Zira değişkenler ortasındaki nedensellik münasebeti çıplak gözle ayırt edilemeyebilir. Hele de iki değişken birebir anda birbirini etkiliyorsa, yani bir taraftan enflasyon yükselince Merkez Bankası faiz artırırken öbür taraftan yüksek faiz kısa vadede enflasyonu artırıcı, uzun vadede azaltıcı bir tesir yapıyorsa bu karmaşık ilginin altından kolay bir grafikle çıkamayız. Biraz daha açmak için enflasyon ve faizin bir ortada olduğu grafiğe bir göz atalım:
Görülen o ki iki değişken birebir anda artıp azalıyor. Fakat bu gördüğümüz ilgi korelasyondur. Yani bir nedensellik göstermek zorunda değildir. Şayet bir nedensellik varsa da onun tarafı hakkında bilgi vermeyebilir. Yani faiz yüksek olduğu için mi enflasyon artıyor yoksa enflasyon yüksek olduğu için mi faiz artıyor onu grafiğe bakarak anlayamazsınız.
Bütün bunlar aslında epey teknik kavramlar. Lakin bu kavramlar gündemi o kadar meşgul ediyor ki açıklanmaları gerekiyor. Bir öbür örnek vererek açıklayalım. Pandemi devrinde hadise sayıları artınca kapanmalar artıyor, kapanmalar artınca olay sayıları azalıyor. Bu durumda hadise sayılarını ve kapanma periyotlarını eş vakitli olarak birebir grafiğe koyduğumuzda tıpkı faiz ve enflasyon grafiğinde olduğu üzere müspet bir korelasyon görürüz.
Zira kapanma kararı sonrası olay sayılarının azalması vakit alır. Şayet bu dinamik bağlantı yanlışsız ayrıştırılamazsa kapanma olunca olaylar artıyor üzere karşıt nedensellik çıkarımları yapılabilir.
Aslında biraz dikkatli düşünen okuyucular hususun dışında olsalar da net etkiyi iddia edebilirler. Zira şayet nette Merkez Bankası’nın faiz artırımı enflasyonu düşürmese bu türlü bir adım atılmaz. Aksine Merkez Bankası inisiyatifi altında olan faizi daha da düşürür ki enflasyon da düşsün. Lakin sistem o halde işlemiyor. İşte bu nedenle tüm dünyada enflasyonist baskılar faiz artırmak sureti ile gideriliyor.
Faiz indirim çağırısı enflasyonu artırıyor
Yüzde 5’lik amacın neredeyse dört katı bir enflasyonu bağımsız bir Merkez Bankası’nın bile düşürebilmesi kolay değil. Fiyatlama davranışlarının giderek bozulduğu, küresel enflasyonist baskıların yüksek olduğu, Fed’in sıkılaşma için fırsat kolladığı bir ortamda TCMB’nin bir faiz indirimine gidebilmesi çok sıkıntı. Zira faiz indirimi enflasyonu düşürmeyip tersine hem kur kanalı hem de talep ve beklenti kanalı ile enflasyonu daha da artıracaktır.
Son bir noktanın altını çizmek isterim. Cem Çakmaklı ve Gökhan Şahin Güneş ile yaptığımız araştırmanın sonuçlarına nazaran siyasi kanattan gelen faiz indirim çağırılarının ardından TL’deki kıymet kaybı 2013 sonrası devirde giderek artıyor. Son periyotta, bu tıp davetler sonrası TL’nin ortalama 30 baz puan paha kaybettiğini gözlemliyoruz. Bu çalışmadan yola çıkarak şunu söyleyebiliriz: TCMB üzerindeki siyasi baskılar ve faiz indirimi çağırıları malesef kuru, piyasa faizlerini ve enflasyonu daha çok artırıyor. Bu durum, işi aslında sıkıntı olan TCMB’nin misyonunu daha da ulaşılmaz hale getiriyor.