Afganistan’da iktidarı geri alan Taliban nasıl kuruldu? Bayanların burka giymek zorunda kalacağı şeriatı ülkeye nasıl getirdiler? Taliban’ın liderliğini kimler yapıyor? İşte örgüt ile ilgili bilmeniz gerekenler.Kendilerine Peştuca’da “öğrenciler” manasına gelen Taliban ismini veriyorlar. Lakin bu “öğrencilerin” bugünkü imajı, kitap okuyan bir küme beşerden çok terör ve yıkım. Örgütün Pazar günü Kabil’i de almasının akabinde binlerce insan, ülkeyi terk etmek için havaalanına akın etti. Sebebi, tekrar Taliban rejimi altında yaşamak istememeleriydi. Pekala Taliban nasıl bir örgüt ve neden hem Afganistan hem de dünyada bu kadar dehşete neden oluyor?
DW, Afgan Taliban’ını merceğe aldı. Taliban’ın yapısı İslamcı kümenin içinde kesin bir hiyerarşi hakim. Mevlevi Hibetullah Ahundzade örgütün 2016’dan beri önderi. Ahundzade örgütün siyasi, dini ve askeri sorunlarında tek otorite. Üç yardımcı ile istihbarat, askeriye ve dini problemlerden sorumlu bir küme bakan, Ahundzade’ye dayanak oluyor.
Rehber Şurası, kümenin 26 üyeden oluşan en büyük müracaat otoritesi. Taliban’ı milletlerarası arenada temsil eden siyasi kanadının merkezi Katar’ın başşehri Doha’da bulunuyor. Bu merkezin yöneticisi, birebir vakitte örgütün kurucularından olan Molla Abdülgani Birader. Kümenin bu kolu, birebir vakitte ABD ile barış görüşmelerini yürüten takımı de içinde barındırıyor. Örneğin Molla Abdülhekim müzakere masasında Taliban’ı temsil eden en yüksek otorite idi.
Örgütün para kaynağı Örgüt afyon ve eroin ihracatından değerli ölçüde para kazanıyor. Birleşmiş Milletler (BM) datalarına nazaran, yalnızca 2018 ve 2019 yıllarında Taliban’ın uyuşturucu ticaretiyle 400 milyon dolardan fazla para kazandığı iddia ediliyor. ABD’li yetkililere nazaran bu, örgütün bütçesinin yüzde 60’ına tekabül ediyor.
Afganistan Araştırmaları Merkezi’nde iktisat siyaseti analisti olan Hanif Sufizade’nın bir raporunda listelenen ek gelir kaynakları ortasında madencilik, vergiler ve bağışlar da var. Kimi ülkelerin de direkt Taliban’a para aktardığı düşünülüyor. Alman Memleketler arası ve Güvenlik İşleri Enstitüsü’nden (SWP) Guido Steinberg, “[Taliban’ın] iki müttefiki var. Biri pek mümkünlük dışı bir müttefik: İran. İhtilal Muhafızları son yıllarda ABD’yi yenmek için Taliban’ı destekledi. Lakin en kıymetlisi Pakistan. Pakistan, Taliban ile savaşıyor” diyor. Taliban’a milletlerarası dayanak Taliban, Sovyetler Birliği’nin dağılmasının akabinde yaşanan iç savaş sırasında ortaya çıktı.
Örgüt her ne kadar resmi olarak 1994’te kurulmuş olsa da birçok savaşçısı Sovyet güçleri ile savaşmış, bunun için CIA tarafından gizlice desteklenmişti. Taliban’ın birden fazla üyesinin Afganistan ve Pakistan’daki medreselerde eğitim görmesi sebebiyle isminin buradan geldiği varsayım ediliyor. Bu okullara devam eden müstakbel Taliban savaşçılarına çok bir Sünni İslam biçiminin vaaz edildiği düşünülüyor.
Afganistan’daki Taliban kurucularından Molla Muhammed Ömer, Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra ülkesinde şeriat gelmemesi üzerine 50 kişilik bir öğrenci kümesi kurmuş ve küme, savaştan yeni çıkan ülkeyi hatalılardan temizlemeye, nizamı, barışı ve güvenliği tekrar sağlamaya yemin etmişti. Pakistan’ın da dayanağıyla küme kısa müddette büyüdü ve birtakım kentleri ve eyaletleri ele geçirmeye başladı.
Yolsuzlukla çaba ettikleri ve güç kazandıkları alanları tekrar ticaret için inançlı hale getirdikleri için popülerleştiler. 1996’da Kabil’i aldılar ve hükümeti devirdiler. 1998’de Taliban rejimi Afganistan’ın yüzde 90’ını denetim ediyordu. Afganistan’da şeriatı getirmeleri Lakin Taliban’ın saltanatı sırf daha inançlı ticaret getirmedi.
İslamcı örgütün ideolojisi, İslam’ın radikal bir biçimi olan Selefiliğe dayanmakta. Ve iktidara geldiklerinde, Taliban başta bayanlar ve kız çocukları olmak üzere insan haklarını kısıtlayan, katı Şeriat yasasını yürürlüğe koydu. Kız çocuklarının 10 yaşından itibaren okula gitmelerine müsaade verilmedi. Taliban rejiminde yaşayan bayanların, mecburî olarak, bedenlerini zirveden tırnağa örten burka giymeleri gerekiyordu. Otomobil kullanmaktan men edildiler ve eş ya da erkek kardeş üzere bir erkek refakatçi olmadan toplum içine çıkmalarına müsaade verilmedi.
Televizyon, müzik ve sinema salonları herkes için yasaklandı. Katiller ve zina yapanlar halka açık alanlarda infaz edildi. Hırsızlık, uzuvların kesilmesiyle cezalandırılıyordu. Taliban’ın bugün de yaklaşımını değiştirmediği konusunda uzmanlar uyarıyor. Afganistan Analisti ABD’li Jessica Berlin, “Daha evvel işgal edilmiş olan Kandahar ve başka bölgelerden gelen raporlar umut verici görünmüyor” diyerek “Daha insancıl fikirli olduklarına inanmak için özel bir nedenimiz yok” sözlerini kullanıyor. ABD’nin Afganistan’a girişi Memleketler arası toplum, yaşanan insan hakları ihlalleri sebebiyle Taliban idaresindeki Afganistan’a bir “parya devlet” muamelesi yaptı ve iktidarını tanımaktan kaçındı.
Fakat yeniden de 11 Eylül 2001’deki terör hücumlarına kadar örgüte müdahale etmediler. ABD’de yaklaşık 3 bin kişinin hayatını kaybettiği saldırıyı Kaide’deki irtibatlarıyla düzenleyen Usama Bin Ladin, kendisine Afganistan’da inançlı bir liman bulmuştu.
Örgütün Bin Ladin’i ABD’ye teslim etmeyi reddetmesinin akabinde ABD, Afganistan’a operasyon düzenledi ve Taliban’ı devirdi. Taliban’ın yine dirilişi ABD, 2018 yılında seçilmiş Afgan hükümetini dahil etmeden, Taliban ile direkt bir barış muahedesi müzakereye girişti. Hükümet ve Taliban ortasındaki barış görüşmeleri ise Eylül 2020’de başladı, lakin kısa mühlet sonra durdu. ABD Lideri Joe Biden Nisan 2021’de ABD ve NATO birliklerinin birebir yılın 11 Eylül’üne kadar ülkeden çekileceğini duyurduğunda, Afganistan’ın karışıklığa sürükleneceğinden ve demokratik olarak ülkenin dağılacağından telaş eden uzmanlar, birliklerin geri çekilme suratından kaygı duyuyorlardı. Seçilmiş Afgan hükümeti iktidardaki hakimiyetini sürdüremezdi. Görünüşe nazaran de haklı çıktılar.
Carla Bleiker ©
Deutsche Welle Türkçe