İran’dan çekilmesi, Çin, Rusya, Pakistan ve İran açısından birçok şeyin tehlikede olduğu manasına geliyor. Bu ülkelerin yanı sıra Batılı güçler ve İslami kümeler açısından kazanılanlar ve kaybedilenler neler olabilir?
Taliban Afganistan’da yeni iktidar olarak misyona başlarken öbür ülkeler bu değişime ahenk sağlamaya çalışıyor.
Moskova’dan Pekin’e, Berlin’den İslamabad’a kadar birçok başkentte diplomatik görüşme trafiği sürat kazandı.
26 Ağustos’ta Kabil Havalimanı’na yapılan ve IŞİD’in üstlendiği ikili bombalı akının gösterdiği üzere, hükümet dışı kümeler da Taliban idaresine çeşitli hallerde reaksiyon veriyor.
Pekala bu aktörler Taliban’ın iktidarı devralmasıyla hangi çıkarları edinmeye yahut muhafazaya çalışıyor?
Pakistan
- Kabil’de CIA Lideri Burns’le görüşen Taliban’ın fiili önderi Molla Abdulgani Baradar kimdir?
Afganistan’a komşu olan Pakistan, Kabil’deki iktidar değişiminden en fazla etkilenen ülke olarak görülüyor.
Afganistan ile 2 bin 400 kilometrelik hududu olan Pakistan’da 1,4 milyon kayıtlı Afgan sığınmacı var. Lakin bir o kadar da kayıtsız göçmen olduğu kestirim ediliyor.
Yani, Afganistan’daki istikrarsızlık Pakistan’ı ziyadesiyle etkiliyor.
Lakin Pakistan birebir vakitte Taliban ile en yakın bağlara sahip ülke pozisyonunda denebilir.
Paştu lisanında “talebeler” manasına gelen Taliban, 1990’ların başlarında Pakistan’ın kuzeyinde ortaya çıktı. Örgüte birinci katılanların birçok, Pakistan’daki medreselerde eğitim görenlerdi.
Taliban’a yardım ettiğini daima inkâr etse de Pakistan, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri ile birlikte 1996’da Afganistan’da iktidarı alan örgütü birinci tanıyan üç ülkeden biri oldu.
İslamabad birebir vakitte Taliban ile diplomatik bağlarını en son kesen idare oldu.
- Türkiye’deki Afganlarla ilgili neler biliniyor?
- Afganistan’da 20 yıl: Türk askerleri bugüne kadar neler yaptı, Türkiye amaçlarına ulaşabildi mi?
İslamabad ile Taliban ortasındaki bağ daha sonra bozulsa da, savunma ve güvenlik alanındaki çalışmalarıyla bilinen İngiliz fikir kuruluşu RUSI’den araştırmacı Umer Karim, “Pakistanlı karar vericiler ortasında, bu sefer çıkar sağlandığına dair bir anlayış var” diyor.
Hindistan ile rekabet penceresinden dünyaya bakan Pakistanlılar açısından Taliban idaresi, ülkede Hindistan’ın tesirinin azalması manasına geliyor.
Karim, “Pakistan bilhassa Afganistan-Pakistan hududuna yakın Celalabad, Kandahar üzere kentlerde Hindistan konsolosluklarının varlığından rahatsızdı” diyor ve ekliyor:
“Pakistan, kuzeyde Tehrik-i-Taliban kümesi, güneyde ise Baluçistan bölgesindeki kümeler üzere Pakistan zıddı ögelerin ana sponsoru olarak Hindistan’ı görüyor.
“Taliban’ın iktidara gelmesiyle Pakistan yine tesir kurabileceğini düşünüyor. Afganistan ticaretinin birçok, un, pirinç, zerzevat, çimento ve başka inşaat materyalleri de dahil olmak üzere Pakistan üzerinden yapılıyor.”
Pakistan ayrıyeten Afganistan üzerinden Orta Asya cumhuriyetleri ile kuracağı “ekonomik köprü” ile bölgedeki ilişkilerini güçlendirmeyi hedefliyor.
Bu ekonomik bağımlılık nedeniyle Taliban, Pakistan ile güvenlik de dahil olmak üzere birçok bahiste işbirliği yapabilir.
Karim’e nazaran, “Küresel bir izolasyonla karşı karşıya olan Taliban hükümeti Pakistan’a karşı duramaz.”
Rusya
Reuters Rusya, Özbekistan ve Tacikistan askerleri Tacikistan-Afganistan hududunda tatbikat yapıyor – 10 Ağustos 2021 - Afgan aile: ABD’nin Kabil’deki İHA akınında 6’sı çocuk 10 sivil hayatını kaybetti
Rusya, Sovyetler Birliği devrinde 1979-89 yılları ortasında Afganistan’da giriştiği ve kaybettiği savaşı unutmuş değil.
Bugünlerde Afganistan’daki çıkarları fazla öne çıkmasa da, bu ülkedeki istikrarsızlık, Rusya’nın kuzey komşuları olan ve onunla yakından ilişkisi bulunan eski Sovyet cumhuriyetleri üzerinde değerli tesirlerde bulunabilir.
Başta IŞİD ile kontaklı kümeler olmak üzere, Kafkasya bölgesindeki cihatçı kümeler açısından Afganistan’ın korunaklı bir ülke haline gelip gelmemesi konusu Rusya’nın temel korkusunu oluşturuyor.
Batılı ülkeler şimdi Afganistan’dan çekilmeye başlamadan evvel Moskova, Taliban’ın gücünü kabul etmiş ve bağa geçmişti.
Russia in Küresel Affairs mecmuasının editörü Fyodor Lukyanov, Moskova’nın Afganistan konusunda “ikili politikasını” sürdüreceği kanısında.
“Bir yandan siyasi güvenliğin garantiye alınması için Taliban ile angaje olmaya çalışmak kelam konusu. Öte yandan da Tacikistan’da Rus askerlerinin sayısı artıyor ve Tacikistan ve Afganistan ile ağır askeri işbirliği ile Afganistan’dan bu ülkelere radikal ögelerin geçişi önlenmeye çalışılıyor.”
Daha geniş kapsamlı bakıldığında ise ABD’nin Orta Asya’dan çekilmesi ile Rusya’nın kendi tesir alanı olarak gördüğü bölgede Washington’ın tesiri azalmış olacak.
Financial Times gazetesine konuşan Moskovalı siyasi uzman Arkady Dubnov da, “Bizim için düzgün olan şey Amerikalılar için makus. Bugün durum Amerikalılar açısından makus olduğu için bizim için güzel demektir” sözünü kullanıyor.
Çin
Çin’in Afganistan’daki çıkarları hem ekonomik hem de güvenlikle ilgili.
ABD’nin çekilmesiyle Çinli şirketlerin Afganistan’da madencilik potansiyeli artmış olacak. Mikroçip üretimi ve yüksek teknoloji eserlerinde kullanılan ender elementler bakımından bunun değeri büyük.
ABD’li uzmanlar Afganistan’daki maden rezervlerinin 1 trilyon dolar fiyatında olduğuna inanıyor. Afgan hükümeti ise bunun üç katına yakın bir kıymetten kelam ediyor.
Lakin 24 Ağustos tarihli Küresel Times gazetesine nazaran, Çinli firmalar hala siyasi ve güvenlik risklerini kıymetlendirme etabında.
Ayrıyeten bu şirketlerin Afganistan’da faaliyette bulunması, Batılı ülkelerin uygulayabileceği yaptırımlardan Çin’in nasıl etkileneceğine de bağlı olacak.
Çin idaresinin Afganistan ile bağını geliştirmesi stratejik olarak da değerli. Çünkü Çin’in ‘Yeni İpek Yolu’ projesi olarak anılan ve İran ve Pakistan ile ticaret ve altyapı projeleri içeren Jenerasyon ve Yol Teşebbüsü bakımından Afganistan değerli bir kavşakta bulunuyor.
Tıpkı Moskova üzere Pekin de Afganistan’ın bölgedeki radikal kümeler için sığınak haline gelmesinden tasa duyuyor.
Diplomasi uzmanı ve eski BBC muhabiri Jonathan Marcus, Çin’in Afganistan ile kısa bir hududa sahip olduğunu belirterek “Çin kendi Müslüman azınlığına faal olarak baskı uyguluyor ve Pekin aykırısı cihatçı terör örgütlerinin Afganistan’ı üs olarak kullanmasından kaygılanıyor olmalı. Bu nedenle Çin diplomasisi son haftalarda Taliban ile münasebetleri sıcak tutmada istekli davranıyor” diyor.
25 Ağustos’ta bir telefon görüşmesi yapan Çin ve Rusya önderleri Şi Cinping ile Vladimir Putin, “Afganistan topraklarından gelen terörizm ve uyuşturucu trafiği tehditlerine karşı uğraş gayretini artırma” konusunda anlaştı.
İran
- Afganistan’da Taliban’ın el koyduğu askeri teçhizatta ABD üretimi hangi silah ve araçlar var?
İngiliz niyet kuruluşu RUSI araştırmacısı Umer Karim’e nazaran, İran “birkaç yıldır” Taliban ile münasebetlerini sürdürüyor. Bunu da bilhassa konvansiyonel olmayan savaş sistemleri konusunda uzmanlaşmış ve ABD’nin terör örgütü listesinde olan İran İhtilal Muhafızları Kudüs Gücü üzerinden yapıyor.
Karim’e nazaran, “İran, Taliban başkanlarını ağırladı ve onlara silah ve maddi dayanak sağladı. Karşılığında ise Taliban, Afganistan’ın ortasında yer alan dağlık Hazaristan bölgesindeki Hazaralar başta olmak üzere Şii Afganlara karşı daha hoşgörülü davrandı. Bu bölgelerin bir tek kurşun sıkılmadan Taliban’ın eline geçmesinin nedeni de buydu.”
Fakat Taliban’ın tavrındaki yumuşamaya karşın alt seviye savaşçılarının Hazara azınlığa yönelik makus muamelelerde bulunmaya devam ettiğine dair haberler de eksik olmuyor.
Afganistan’ın dünya ölçeğinde izole olmasının, İran’ın bu ülkedeki tesirini artıracağını belirten Karim, “İran ayrıyeten ABD’nin geride bıraktığı yahut şu an Taliban’ın kullandığı ileri teknoloji İHA’lar, füzeler ve öbür silahları kendi silah üretim programlarında kullanmak üzere elde etmeye ve incelemeye de çalışacaktır” diyor.
Afganistan’da istikrarın sağlanması, İran’a göçmen akışını da azaltacaktır. Birleşmiş Milletler mülteci örgütüne nazaran bugün İran’da 780 bin Afgan sığınmacı bulunuyor.
Batılı ülkeler
- G7 tepesi: Önderler Kabil Havalimanı’nda çekilme tarihini erteleme konusunda uzlaşamadı
- İtalya: Afganistan’da ‘birinci aşama’ sona erdi, sırada ‘İtalyan planı’ var
Batılı önderler Afganistan’daki 20 yıllık savaşı muvaffakiyet olarak göstermeye çalışabilir fakat Taliban kendisinin zafer kazandığına inanıyor.
Nisan ayında BBC’nin Afganistan muhabiri Secunder Kermani’ye konuşan bir Taliban başkanı, “Savaşı biz kazandık, Amerika kaybetti” demişti. O vakit Taliban ne başşehir Kabil’i ne de öteki büyük kentleri şimdi ele geçirmişti.
ABD ve Batılı müttefiklerinin bu durumu aksine çevirip yine prestij kazanması uzun vakit alabilir.
25 Ağustos’ta Almanya parlamentosunda konuşan Başbakan Angela Merkel, Batılı ülkelerin Afganistan’dan çekilmesinin, koalisyon güçlerine “yardım eden Afganları muhafaza ve Taliban’ın iktidara gelişiyle daha acil duruma düşenlere yardım etme eforunun sona erdiği manasına gelmediğini” söyledi.
Merkel, “Son 20 yılda Afganistan’da elde edilen muvaffakiyetlerin mümkün olduğunca korunmasını hedefliyoruz” dedi.
24 Ağustos’taki sanal G7 toplantısında da Avrupa Kurulu Lideri Charles Michel, “Yeni Afgan yetkililerle ne cins bağlar geliştireceğimize karar vermek için şimdi çok erken” diyerek, bu yeni bağlantının “yeni rejimin tavrı ve icraatlarına” bağlı olacağını belirtmişti.
Batılı ülkeler açısından, Afganistan’ın radikal ögeler için bir yuva haline gelmesini önlemenin yanı sıra yeni bir mülteci ve sığınmacı akınını önlemek de öncelikli olacak.
Kabil Havalimanı’na düzenlenen ve IŞİD’in Afganistan’daki Horasan Vilayeti kolu ismiyle bilinen örgütün üstlendiği hücumlarda bu risk bariz bir biçimde görüldü. ABD istihbaratı, Taliban’ın rakibi olan bu kümenin atak tehdidine karşı günler öncesinden ikazda bulunmuştu.
Hücumun akabinde konuşan ABD Lideri Joe Biden, bu saldırıyı gerçekleştirenlerin “peşinin bırakılmayacağını” söylemiş, “Affetmeyeceğiz, unutmayacağız. Peşinizi bırakmayacak ve bunu size ödeteceğiz. Elimdeki tüm imkanları kullanarak çıkarlarımızı ve halkımızı savunacağım” sözlerini kullanmıştı.
Taliban ile ABD ortasında varılan mutabakatta, Taliban’ın radikal kümelerin ABD’ye ve müttefiklerine karşı atak örgütlemede Afganistan’ı üs olarak kullanmasına müsaade vermemesine dair bir yükümlülüğü de bulunuyor. Kabil Havalimanı saldırısı, bu kümelerin hali hazırda ülkede ve faal olduğunu gösterdi.
Cihatçı kümeler
Atağın gösterdiği üzere, bu yeni bölgesel tertibe ahenk sağlaması gerekenler yalnızca hükümetler olmayacak. Taliban iktidarı, çeşitli hükümet zıddı kümeler ortasındaki güç istikrarlarını de etkileyecek.
Uzmanlar bir yandan, ABD’de 11 Eylül saldırısını düzenleyen ve 2001’de Afganistan’ın işgalini tetikleyen El Kural’ın yine toparlanması ihtimalinden kelam ederken, bir yandan da IŞİD’den esinlenen cihatçı kümelerin da “kendilerini gösterme baskısı altında olacağını” belirtiyor.
Endonezya’nın başşehri Cakarta’daki niyet kuruluşu IPAC Yöneticisi Sana Jaffrey’e nazaran, IŞİD yanlısı kümeler, Taliban’ın zaferini “hakiki cihat yoluyla değil ABD ile menfur mutabakat sonucu elde edilmiş” olması nedeniyle kınıyor.
Buna karşın Jaffrey, Taliban zaferinin “El Esas’ın uzun vakittir aldığı en uygun haber” olduğunu söylüyor.
“Güney Doğu Asya’da radikal çevrelerin kullandığı toplumsal medya kanallarında ve resmi açıklamalarda, Taliban’ın kazandığı zaferin genel bir kutlama havasında karşılandığına şahit oluyoruz.”
“Bundan çıkardıkları ana ileti, ısrarlı olmanın yararlarına dair. Bu elbet bölgede birçok radikal ögeye esin verecek.”
