Katya Adler – BBC Avrupa Editörü
Angela Merkel’e yakıştırılan lakaplardan biri de “Avrupa’nın Kraliçesi”. Ama 26 Eylül’de yapılacak seçimlerden sonra siyasete veda edecek olan Almanya Başbakanı yalnızca parlak zaferleri ve başarılarıyla anılmayacak.
Yanlışsız, Angela Merkel şu an Avrupa Birliği (AB) başkanları içerisinde en uzun iktidarda kalan siyasetçi. Tahminen 100 kere başkanlar tepesine katıldı ve sıkça da “Odadaki tek yetişkin” diye anıldı.
Ve AB’ye göçmen krizi, euro krizi, Covid-19 krizi ve bir ölçüde İngiltere’nin ayrılış süreci olan Brexit krizini aşmakta liderlik ettiği de bir gerçek.
Ancak buna “İki Merkel’in Hikayesi” diyebiliriz.
Merkel’in Avrupa siyasetine bıraktığı miras da tıpkı iç siyasetteki sicili üzere artılarının yanında eksileriyle de hatırlanacak.
Almanya siyasetinde Merkel, 16 yıllık liderliği devrinde bir “Krisenmanagerin” yani kriz yöneticisi olmakla, harekete geçmek için çoklukla son dakikaya kadar beklemekle, ayrıyeten vizyon sahibi bir başkan olmamakla eleştiriliyor. Tıpkı şeyler Avrupa siyasetinde oynadığı rol için de söylenebilir.
Ve bunların izi Merkel siyaseti bıraktıktan uzun yıllar sonra bile hissedilecek.
‘Pragmatik’ fakat ‘vizyonsuz’
“Pragmatik” Merkel, AB’nin çok sayıda var oluş krizini aşmasına yardımcı olmuş olabilir.
Ancak uzun bir devir AB’nin en varlıklı ve en tesirli üyesinin önderi durumunda olan “vizyonsuz” Merkel’in kimi hususlarda daha kararlı olmadığı için bloku olabileceğinden daha zayıf ve liderliksiz bıraktığı da söylenebilir.
Mesela 2015’teki Euro Bölgesi krizini ele alalım. Yunanistan’ın, -kısa müddet misyonda kalmış da olsa- o periyottaki ateşli Maliye Bakanı Yanis Varoufakis bile Angela Merkel’in, içinde bulunduğu mali düşüncelere karşın, ülkesini ortak para sistemi içinde tutmakla euro’yu kurtardığını itiraf ediyor.
Merkel’in mirasını konuştuğum Varoufakis, “Doğru, sonuçta Euro Bölgesi’nin bir ortada kalabilmesi onun sayesinde oldu zira şayet Yunanistan bu sistemin dışına çıksaydı, bu mümkün olmayacaktı” dedi ve ekledi:
“Fakat izlediği siyasetlerle ilgili çok önemli birtakım itirazlarım var. Hiçbir vakit Euro Bölgesi konusunda bir vizyonu olmadı. Euro Bölgesi’ni kurtardığında onunla ne yapacağı konusunda da hiçbir vizyonu yoktu ve bölgeyi kurtarırken izlediği formül çok bölücü oldu. Hem Almanya’da hem Yunanistan’da.”
Varoufakis tek başına olmasa bile büyük ölçüde Almanya’nın zoruyla Yunanistan’a uygulanan büyük kemer sıkma tedbirlerini hatırlattı.
Almanya ve AB tersi reaksiyonların sokaklara taştığı o 2015 yılında ben de Atina sokaklarından haber yapıyordum. Göstericiler, üzerine Hitler bıyığı çizilmiş Angela Merkel dövizleri taşıyor kimileri da AB bayrakları yakıyordu.
İspanya ve İtalya da birden fazla vergi mükellefinin çok ve adaletsiz bulduğu kemer sıkma tedbirlerine zorlandı ve bunun sorumlusunun Angela Merkel olduğunu düşündüler.
Sonuçta İtalya tutkulu bir AB yanlısı ülke iken, birliğe karşı önemli kuşkular besleyen bir ülkeye dönüştü.
‘Önce Almanya’ mı?
Konuştuğum öfkeli İtalyan seçmenler bana Euro Bölgesi kurallarının Almanya’nın çıkarları doğrultusunda, onun karlı ihracat dalına yarayacak biçimde düzenlendiğinden emin olduklarını söylediler. Şayet Almanya üzere daha güçlü ve güçlü ülkeler daha zayıf ve ıstırapta olan üyelere yardım etmeyecekse AB içinde bulunmanın manasını sorguladılar. Yardıma gereksinimleri olduğunda Alman vergi mükellefinin nerede olduğunu sordular.
İşte bunlar Angela Merkel’e yönelik bir öbür tenkidin de yerini oluşturuyor: Son analizde AB’de “Önce Almanya” doktrinine sahip olduğu eleştirisi.
“Hiç şaşırtan değil” diyebilirsiniz. Her şeyden evvel her seçilmiş önder muhtemelen kendi ulusunun çıkarlarını önceleyecektir denebilir.
Lakin buna ilaveten Almanya’ya has bir durum olarak -Nazi geçmişinden dolayı- Almanlar ve başkanlarının ekseriyetle milletlerarası seviyede öne çıkma ve liderlik rolü üstlenme konusunda oldukça utangaç olduklarını da göz önüne almak gerekiyor.
‘Avrupa’nın Kraliçesi’ lakabını hak ediyor mu?
Merkel, Euro Bölgesi’ni kurtarmak için müdahale etti lakin tıpkı vakitte AB içindeki kuzey-güney ayrılığının derinleşmesine de yol açtı. Bu ayrılık gerek göçmen krizi gerekse de Covid salgınının başlarında da hissedildi. Güney Avrupa kendisini bu krizlerin en ağır yüküyle baş etme konusunda yalnız bırakılmış hissetti.
Lakin bu uzun sürmedi. Adım atmakta çok geç kalma eğiliminde olsa bile tekrar büyük ölçüde Angela Merkel sayesinde.
İşte bu yüzden AB konusundaki mirasının yalnızca artı yahut eksi olarak görülemeyeceğini düşünüyorum.
Covid-19 krizi, euro krizinden farklı olarak Merkel’i, Almanya üzere daha varlıklı ülkelerin salgının ekonomik olarak çok daha fazla etkilediği AB’nin daha fakir ülkelerinin borçlarını omuzlamaları gerektiğine ikna etti.
Bunu yapmakla AB içinde çarpıcı da bir emsal oluşturmuş oldu. Bir Almanya Başbakanı açısından bilhassa de ülke içinden gelen klâsik denk bütçe baskıları göz önüne alındığında çok radikal bir adımdı bu.
Fransa İktisat Bakanı Bruno Le Maire, Angela Merkel ve Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron’un ortak önerisi olan AB Covid Yardım Fonu planının mimarı.
Görüştüğümüzde Le Mair bana, bu planın Merkel’in yüreği sayesinde AB’de bir çığır açtığını söyledi:
“(Merkel) Almanya’daki mevcut düşünme biçimine muhalif ve Avrupa kıtasının daha sıkı ve tesirli bütünleşmesinden yana kararlar alabileceğini gösterdi.”
Le Maire, Başbakan Merkel’in, bu plana onay vermezse Avrupa’nın geleceğinin tehlikede olduğunu gördüğünü söylüyor.
Ancak öbür bir görüş de Angela Merkel’in aslında bu bahiste da esasen ve öncelikle Almanya’nın çıkarlarına uygun adım attığı tarafında. Merkel muhtemelen İtalya, İspanya, Fransa ve başkaları pandemi yüzünden ekonomik kahra girerse AB ortak pazarının çökebileceğinin çok düzgün farkındaydı.
Mülteci krizinde dramatik adımlar
Ortak Avrupa pazarı Alman iş dünyası için hayati gelir kaynağı. Münasebetiyle kriz yöneticisi Angela Merkel kolları sıvayıp dramatik ve pragmatik adımlar attı. Attığı adımla Almanya ve ötesinde manşetlere hakim oldu ve tarih yazdı.
Tekrar de AB mülteci-göçmen krizine bulduğu tahlilin yarattığı yankıya ulaşamadı.
2015 yılı yazının sonlarına yanlışsız Angela Merkel bir milyonu aşkın mülteci ve mülteci adayına Almanya’nın hudutlarını açtığında bütün dünya ondan bahsediyordu. Kimi alkışlayarak, kimi dalga geçerek de olsa.
Ülke içinde bazıları ülkelerinin Wilkommenkultur diye anılan klasik misafirperverliğiyle övünüyor, göç akınına öfkeyle reaksiyon gösteren bazıları de çok sağcı AfD hareketinin saflarına katılıyordu. AfD, İkinci Dünya Savaşı’ndan bu yana Almanya’da federal parlamentoya girebilen birinci çok sağcı parti oldu.
Mülteciler konusunda aldığı kararın AB üzerindeki tesiri de çok büyük ve farklı yönlerdeydi.
AB 2012 yılında Nobel Barış Ödülü’ne layık görülmüştü fakat bundan üç yıl sonra 2015’te üye ülkeler birden fazla Suriye’den kaçan mültecilere kapılarını ve hudutlarını kapatıyorlardı.
Almanya başkanının attığı adım AB’nin, temel prensiplerinin ikinci hususunda düzenlenen insan haklarının önde gelen bir savunucusu olma ününü muhafazasına yardımcı olmuştu.
‘Obama’ya ilham verdi’
O yıl devrin ABD Lideri Barack Obama’nın Ulusal Güvenlik Danışman Yardımcısı ve sağ kolu olan Ben Rhodes, Merkel’in adımının ABD Lideri’ne ilham verdiğini söylüyor.
“Obama’nın lider olduğu o periyotta, dünyada, gerçek olduğuna inandığı şeyi, siyasi olarak kendisine ziyan vereceğini bile bile yapacak çok çok az başkan vardı.
“Merkel bütün mültecileri alma kararını verdiğinde bunun siyasi bir bedeli olacağı çok aşikardı ve Obama bundan ve Merkel’in bunu savunma biçiminden inanılmaz derecede etkilendi.”
Ben Rhodes’a nazaran Barack Obama, özellikle da ABD’de Başkanlık Seçimlerini Donald Trump’un kazanması ve İngiltere’nin AB’den ayrılışından sonra Merkel’i Avrupa’yı daha kuvvetle savunmaya teşvik etti. Rhodes Merkel’in isteksiz olmasına karşın Obama’nın onu dördüncü sefer seçime girmeye ikna ettiğini de düşünüyor.
Tekrar Ben Rhodes’a nazaran, 2016 yılının sonlarında Obama artık Angela Merkel ve Almanya’nın “liberal demokratik sistemin tartı merkezi” olduğunu düşünmeye başlamıştı.
Angela Merkel’in artan prestiji Brüksel’e da yarıyordu.
Öteki yandan Merkel’in niye AB başkanlarını 2015 mülteci krizine evvelden hazırlanmaya zorlamadığını sorabilirsiniz. “Suriye ve Libya’da yaşananlardan sonra mülteci akını bir sürpriz değildi. Merkel gücünü ve tesirini tertipli göç kanalları oluşturmak için kullanabilirdi” diyenler var.
Halbuki çaresizlik içindeki göçmenler ve mülteciler, yasa dışı yollardan Avrupa’ya erişmeye çalışırken denizlerde ömürlerini kaybediyor ve AB ülkeleri onları içeri almamak için aldığı tedbirlerle gurur duyulamayacak bir manzara veriyordu.
Ayrıyeten Almanya Başbakanı, daha sonra mülteciler konusunda AB ismine Türkiye’nin otoriter önderi Recep Tayyip Erdoğan ile varılan tartışmalı muahede nedeniyle Memleketler arası Af Örgütü (Amnesty International) ve mülteci kümelerinin sert tenkitlerine gaye oldu. Mutabakata nazaran Türkiye yalnızca mültecilerin sondan kaçakçıların botlarıyla Avrupa’ya gelmelerini engellemekle kalmayacak, Yunanistan kıyılarına ayak basmayı başaranları da geri almaya başlayacaktı.
Macaristan ve LGBTQ+ konusunda tutum
Bahis AB’nin kelamda insan hakları muhafızı Angela Merkel olunca bunun üzere bir çok “Evet, ama” ile başlayan örnek verilebilir.
Evet, bu yaz Merkel ve 16 AB önderi, üye ülkelerden Macaristan’da kabul edilen tartışmalı yeni bir yasal düzenlemenin yarattığı tartışmalar sürerken LGBTQ+ toplumunun haklarını savunan bir ortak mektuba imza attılar. Ancak Angela Merkel birçokları tarafından Macaristan’da demokrasinin yıllardır geriye gitmesinin yolunu açan kişi olarak görülüyor.
Macaristan’ın nevi şahsına münhasır “liberalizm karşıtı” Başbakanı Viktor Orban yakın vakte kadar AB siyasi yapılanması-yelpazesi içinde Merkel’in merkez-sağ Avrupa Halk Partisi kümesinin içinde yer alıyor ve Avrupa Parlamentosu’nda bu kümenin daha fazla sandalye, hasebiyle daha fazla kelam sahibi olmasına katkıda bulunuyordu. Ona zıt düşmek sorun yaratacaktı ve Merkel tekraren Orban’la ilgili kararlı adım atmaktan kaçındı.
Almanya sanayi bölümünün hayati çıkar bağlarıyla bağlı olduğu Macaristan ve müttefiki Polonya şunu öğrendiler: Merkel ve bir bütün olarak AB, insan hakları ve hukukun üstünlüğü konusundaki ihlaller hakkında süratli adım atmaya kısmen isteksizdi ve kısmen de bunu beceremiyordu.
İspanya’nın eski dışişleri bakanlarından ve Dünya Bankası Kümesi’nin eski lider yardımcısı Ana Palacio yakınlarda Almanya’yı, otoriterleşen üyelerini hizaya getirme konusundaki “stratejisizliğin” fiilen başını çekmekle suçladı. Palacio’ya nazaran Almanya şayet AB’nin kurucu prensiplerinden insan hakları ve hukukun üstünlüğünü korumak isteseydi, bu prensipler korunurdu.
- Almanya’da anketlere nazaran TV tartışmasının galibi Toplumsal Demokrat Parti’nin başbakan adayı Olaf Scholz
- Armin Laschet: Almanya’da Hristiyan Birlik partilerinin Türkiye’yle yakın diyalogdan yana başbakan adayı
- Almanya Hristiyan Demokrat Birlik Partisi liderliğine Armin Laschet seçildi
Evvel iktisat mi?
Palacio ayrıyeten AB dış siyasetini da eleştirdi ve AB’nin Türkiye ile münasebetlerinden Çin ile Kapsamlı Yatırım Muahedesi yapılmasına kadar bir çok “şaibeli” karar ve ilkesizlikte Angela Merkel’in de büyük günahı olduğunu savundu. Çin ile Almanya’nın altı aylık AB periyot başkanlığı devrinde imzalanan muahede Washington’da o sırada idaresi devralmaya hazırlanan Biden idaresini de dehşete düşürmüştü.
Çin 2020 yılında Almanya’nın en büyük dış ticaret partneriydi.
Angela Merkel sık sık Almanya’nın ticari çıkarlarının, dış siyasetini da biçimlendirdiği hasebiyle AB’yi de etkilediği söylenerek eleştirildi.
Örneğin Rusya ile bağlantılarına bakalım. Rusya ile Almanya ortasında daha ucuz güç akışı sağlamaya yönelik Kuzey Akımı 2 boru sınırının inşa edilmesi kararı nedeniyle AB’nin Moskova’ya karşı ortak strateji ve dış siyaset geliştirmesini baltaladığı, tıpkı vakitte Vladimir Putin’in eline, zayıflaması işine gelen AB bloku karşısında daha fazla koz verdiği söylendi.
Orta ve Doğu Avrupa’da birçok ülke boru çizgisine karşı çıktı. Ukrayna Devlet Lideri Volodimir Zelensky yakında Kuzey Akımı 2’yi “tehlikeli bir jeo-politik silah” diye tanımladı.
Angela Merkel is, bu tenkitlere cevaben Moskova boru çizgisini berbata kullanırsa AB’nin daha fazla yaptırım uygulayabileceğini söyleyerek cevap verdi.
Ancak birebir vakitte Ukrayna konusunda Rusya’ya sıkı yaptırımlar uygulanmasının ateşli bir savunucusuydu. Sonra önde gelen muhalif Rus siyasetçi (Aleksey Navalni) 2020 Ağustos’unda zehirlendiğinde onu Berlin’de bir hastaneye taşıtmış ve kendisine beklenmedik bir ziyaret yaparak son derece sıradışı bir jestte bulunmuştu.
Bir defa daha “Evet”ler ve “Ama”lar…
Helmut Kohl-Angela Merkel farkı
Bu yazının emeli AB’nin yanlışlarının faturasını Angela Merkel’e yazmak değil elbette.
Ama AB mirası kelam konusu olduğunda, eski Almanya Başbakanı ve Merkel’in yol göstericisi Helmut Kohl’u hatırlamakta fayda var.
Kohl Brüksel’de genel olarak çağdaş AB’nin kurucu lideri sayılıyor. Almanya’da o vakitler kamuoyunun büyük çoğunluğunun karşı olduğu euroyu desteklemişti. Bunu yaparken ekonomik değil politik saiklerle hareket etmişti. Helmut Kohl, ortak bir para ünitesinin Avrupalı komşular ortasında yeni savaşlar çıkmasını engelleyebileceğine inanıyordu.
Kohl birebir vakitte faturasının Batı Almanyalı vergi mükellefine çıkacağını bile bile Almanya’nın birleşmesini savunmuş, o sırada üyelikleri ihtimali çok uzak olsa bile Doğu ve Orta Avrupa’yı AB’ye biraz daha yaklaştırmıştı.
Angela Merkel’in Avrupa mirası Kohl ile kıyaslandığında o kadar parlak görünmüyor. “Krizlerle dolu bir periyotta vazife yapmış kıymetli bir Avrupa başkanı, birliği zar güç da olsa bir ortada tutan tutkal” mı desek hakikat bir tarif olur mu?
Evet.
“AB’nin yeni geleceğinin kendine inançlı mimarı” diyebilir miyiz? Muhtemelen, Hayır.
Macron’un düşü: Avrupa’nın Hükümdarı olmak
Bu unvanın talibi hala Fransa Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron.
Bundan dört yıl evvel Paris’te Cumhurbaşkanlığı seçimlerindeki zaferini ilan ettiğinde AB’nin marşı olan Beethoven’in 9. senfonisinin çalışmasını istemişti. Bay Avrupa lakabıyla anılan Macron’un AB için, ABD’den stratejik özerklik – ya da en azından ona daha az bağımlı olmayı – içeren savlı bir ıslahat planı da vardı. Fakat bunun için Merkel’in takviyesine muhtaçlığı vardı.
Bazılarının Avrupa’nın lokomotifi ismini verdiği Fransız-Alman işbirliğini canlandırmak, Alman vergi mükellefinin paralarını 21. yüzyılın bu yeni AB vizyonunu gerçek kılmaya yatırılmasını sağlayabilmek için Merkel’in Macron’a takviye vermesi gerekiyordu. Bu ise Angela Merkel’in çok düzgün bildiği üzere Almanya’da en tanınan plan sayılmaz.
Merkel’in Covid yardım fonunun oluşturulmasına kadar Almanya vergi mükellefinin parasını kullanma konusundaki teşebbüsleri defaatle püskürtmesi ve kullandığı oyalama taktikleri ona alttan alta “Nein diyen Şansölye” unvanını kazandırmıştı.
Berlin’de, Fransa idarelerinden “Av tüfeği” lakabıyla bahsedildiğini duymuştum. Fransa’nın Avrupa konusunda, AB’nin kendi ordusunu oluşturmasından tutun etraf ve para ünitesi konusundaki tekliflere kadar daima ve çok sayıda farklı fikirle ortaya çıkmasını av tüfeğinin saçmalarına benzettikleri anlaşılıyor.
Bu ayın sonundaki seçimlerde Almanya’nın yeni başbakanı kim olursa olsun bu kişinin Brüksel’de Angela Merkel’in yıllarca biriktirdiği tecrübe ve tartıya sahip olması mümkün değil.
Emmanuel Macron, bunu, AB masasında Merkel’den boşalan yeri doldurma fırsatı olarak görüyor.
Bunu yapabilirse birlik büyük kimi değişiklikler geçirebilir. Fransa’da Elysee Sarayı’ndaki İmparator diye anılan Macron Avrupa’nın Hükümdarı olmaya çok istekli.
Lakin evvel Fransa’da Nisan ve Mayıs aylarında yapılacak cumhurbaşkanlığı seçimlerini kazanması gerekiyor ki, bu da hafife alınmaması gereken bir mahzur.
