Cumhurbaşkanlığı ve milletvekili genel seçimleri, mevcut şartlarda Haziran 2023’te yapılacak. Seçimlere 1,5 yıldan fazla müddet olmasına rağmen, siyaset uzunca müddettir “erken seçim” tartışmalarına odaklanmış durumda.
İktidar sözcüleri seçimin vaktinde yapılacağını tabir etse de, muhalefet başta iktisat olmak üzere birçok alanda artık “iktidarın ülkeyi yönetemediğini” vurguluyor, 2022 sonbaharında seçim olacağını sav ediyor.
İktidara “erken seçim” daveti yapan muhalefetin “aday belirleme sisteminin nasıl olacağı, parlamenter sisteme geçiş sürecinin nasıl dizayn edileceği” ve çok kesimli muhalefet yapısıyla seçmene nasıl itimat vereceği de gündemin kıymetli tartışma bahislerinden.
Pekala siyasetin gündemindeki erken seçim tartışması seçmenin de gündeminde mi? Önümüzdeki seçimlerde oy tercihlerinde hangi etkenler belirleyici olacak, aday belirleme tartışmaları ve çok kesimli yapı muhalefet oylarını nasıl etkileyebilir?
Kamuoyu araştırma şirketi KONDA Genel Müdürü Bekir Ağırdır, karşılığı merak edilen bu bahislerle ilgili BBC Türkçe’nin sorularını yanıtladı:
Erken seçim tartışmaları gündemden düşmüyor ve son periyotta açıklanan kimi kamuoyu araştırmalarında “seçmenin erken seçim istediğine“ ait sonuçlar açıklandı. Sizin bu mevzuda araştırmanız var mı ve gerçekten de seçmen erken seçim istiyor mu?
Erken seçim üzerine o denli bir araştırmamız yok. Zira seçmen bu kadarını bilmez. Bunu küçümsemek manasında söylemiyorum. Ancak seçmenin gündelik kederi, gündelik kaygının harareti o kadar yüksek ki geçim, işsizlik, pandemi nedeniyle meselelerin tahlilini ister. Seçmen “Bana ne siyasetten” demiyor, tam bilakis daha çok bu işlerin siyaset marifetiyle çözüleceğini bildiği için siyasi aktörlere bakıyor, aydınlara bakıyor, bu kısmı çok da anlaşılabilir bir şey. Zira beşerler ve toplum hem geçim, hem enflasyon, işsizlik, hem de pandemi sıkıntısından, hem de bu yapay siyasi tansiyondan çok sıkıldı doğal olarak. Zira ortada çok da gerçek kaygıları var. Ve o gerçek harareti o kadar yüksek ki, soyut anlatılar, ideolojik, şoven, din üzerinden kıssalar ona değmiyor şu anda.
Seçmen televizyonu-radyoyu kapatıyor, sofrasında gördüğü bir realite var, ekmeği küçülüyor. Siyaseti daha çok gözlüyor doğal olarak. Bunun sonucu seçime kadar gidiyor mu, bilmiyorum. Zira o denli bir soru sormuyoruz biz.
“Seçmenin yarısının bu siyasi aktörlerle problemlerin çözüleceğinden umudu yok”
“Seçmenin ekmeği küçüldü“ diyorsunuz, ancak “Ekonomik sorunu kim çözer?” sorusuna verilen cevapta Recep Tayyip Erdoğan-AKP birinci sırada çıkıyor. Bunu nasıl yorumluyorsunuz?
Orada Erdoğan ya da AK Parti çıkıyor değil. Evet şu oluyor; “Kim çözer?” dediğiniz vakit AK Parti yahut Erdoğan diyenler, CHP diyenlerden fazla ya da hala en yüksek oranda. Lakin o cümlenin eksik bir tarafı var, o da şu: Aslında bu türlü bir adresleme yapan, seçmenin yarısı. Yani o yarının yarısı da Erdoğan diyor. Orada en birinci çıkıyor demek, toplumun Erdoğan’dan umudu var, manasına gelmiyor. Zira zati toplumun yarısının bütün bu aktörlerle bu meselelerin çözüleceğinden umudu yok. Ya da diyelim oy dağılımına baktığımızda, AK Parti hala birinci parti. Ancak hangi oranlarla birinci parti?
Bir periyot kendi başına yüzde 52 yapmış AK Parti’yle, bugün artık onun neredeyse önemli kısmını kaybetmiş bir AK Parti hala birinci sırada diye tatmin olmak mümkün değil, ya da buradan bir tahlil söylemek hakikat değil. Seçmenin yarısının bu siyasi aktörler marifetiyle bu problemlerinin çözüleceği inancının düşük olması ya da kararsızların bu kadar yüksek olması kendi başına siyasi ve sosyolojik bir sonuç. Bunu tartışmak ve konuşmak lazım. Yoksa onları yok sayıp birinci sıradakinden bakarak hala AK Parti, Erdoğan demek hakikat değil.
“İYİ Parti’nin sıçrama yapması sürpriz olmaz”
Önümüzdeki seçimlerde seçmenin oy tercihinde hangi etkenler belirleyici olacak? En çok konuşulan iktisattaki meseleler, oy tercihlerinde büyük bir değişime neden olur mu?
Olabilir, elbette olacak da. Çoklukla bilim insanlarından, araştırmacılardan, tek cümleyle kıssayı açıklamasını arıyoruz. Gerçek o denli değil. Evet, ülkede bir küme var ki ne olursa olsun yalnızca dindarlığından, yalnızca annesinin mezarının başında Kuran okumasını bilen ve de bunu yapabilen bir cumhurbaşkanına oy verecek, şartlar ne olursa olsun. Ancak bir küme da var ki ekonomik sınıflar temelinden bakacak ve yoksulluğundan, gelir adaletsizliğinden verecek. Bir kısmı seküler duyarlılıklarından ötürü yahut bir öteki küme da iktidarın onları bu kadar yok saymasından, duygusal kırılmadan yahut öfkeden oy verecek. Lakin şunu söylememiz mümkün, esasen bir süreç içinden baktığımız vakit uzun bir müddet; 2014’e kadar Türkiye’de seçimleri 2002 ve 2007 hariç 2009’dan itibaren 2014’e kadar bütün referandumları da seçimleri de lokal seçimleri de belirleyen temel dinamik kutuplaşma oldu. Lakin 2015’ten itibaren bu kutuplaşma ülkenin gerçek problemleri arttıkça, bir yandan da Erdoğan “Biz ve ötekiler” diye ötekileştirici, manevi şiddet yüklü, şoven, dinci bir söyleme yöneldikçe, o kutuplaşma yahut sıkıntılar karşısında erimeye başladı.
Bir kümenin harareti yükseliyor fakat bir küme da “Bu kadar da değil, biz bu topraklarda beraberiz” diyor. Herkes bu birbirine nefret hissiyle hareket ediyor değil. Lakin örneğin, 2019 lokal seçimlerde belirleyici temel dinamik kutuplaşmanın aşk alakası, sadakat münasebeti değil, kutuplaşmanın “negatif duygu” dediğimiz, öbür tarafa olumsuzluk duygusu belirleyici oldu. AK Parti’den adam çözülüyor, sorgulamaya başlamış örneğin, “Bu kadar da değil” demiş ya da sınıfsal ekonomik sorunları, dindarlığının önüne geçmiş, ayrılıyor ancak CHP’ye oy veremiyor. Lakin olumsuz duygusu da güçlü olduğu için ya sandığa gitmedi, ya da Ekrem İmamoğlu üzere kimsenin aleyhine görünmeyen konumdaki insanlara oy verdi. Fakat CHP’ye oy vermedi. Negatif kimliklenme dediğimiz şey o. Artık bizim gördüğümüz negatif kimliklenmenin de çözülmeye başladığı, muhalefet kanadındaki ittifak üzerinden o ittifakın içinde DÜZGÜN Parti’nin milliyetçileri, Saadet’in dindarları, DEVA Partisi ve Gelecek Partisi’nin eski AK Parti temsiliyeti geliştikçe artık o negatif his da bir aktöre yönelik olmaktan çıkıyor. Zira tek başına bir CHP yok karşı blokta, yeniden kendini düzgün hissedebildiği yerden ancak bugünkü iktidarın aleyhine ya da karşısına bir konum alma imkanı var. Bizim gördüğümüz eğilim de budur.
CHP’nin oy artışı olmaması şaşırtan gelmez fakat bu söylediğim dinamik nedeniyle, UYGUN Parti’nin, DEVA Partisi’nin Gelecek Partisi’nin lakin bilhassa de GÜZEL Parti’nin sıçrama yapması sürpriz olmaz benim için. Bilhassa metropollerde yaşayan -ki seçmenin yarısından fazlası 11 metropolde yaşıyor- kentli profillerin içine girmiş, bayanı istihdamın içine bir biçimde formal, informal bölümlerde de de olsa istihdama dahil olmaya başlamış, dindar ya da muhafazakar pahaları yüksek olsa bile, artık hayatı yalnızca dindarlığı ya da ibadeti üzerinden görmeyen, hayatın öbür zevklerinde de arayamaya başlayan yeni kısımlar AK Parti’de kopuyor ve onlar bir adres arıyor. Natürel ki temel dürtüleri yalnızca özgürlük olmadığı için de tekrar GÜZEL Parti, DEVA, Gelecek Partisi üzere yerlerde dolaşacaklar.
“Babacan ve Davutoğlu’nun tenkitleri sonuç alıyor”
Lakin DEVA Partisi ve Gelecek Partisi’nin oy oranları çok düşük görünüyor…
Tek tek partiler açısından bakarsanız başka öyküler anlatılabilir. İttifaklar açısından bakarsak, CHP’nin, AK Parti iktidarına tenkitleri haklı bile olsa, “Haklılar fakat…” dedirtiyor lakin Babacan yahut Davutoğlu’nun eleştirisi sonuç alıyor. UYGUN Parti ortadan sıyrılabilir demem de o. Zira seçmen bilhassa ekonomik dinamiklerden ya da rasyonel muhakemeyle oyunu değiştirmekte olan kentli seçmen birebir vakitte, “Benim gereksinimlerim ve taleplerim siyasi tartı kazanacak mı, seçimi kazanacak mıyım kazanır mıyım?” diyor.
Kelamını ettiğimiz şikayetçi olan, AK Parti ile aşikâr bir eğitim ya da ekonomik fırsatlar yakalamış, kentleşmiş, hayat stili değişmiş beşerler tıpkı vakitte kazanma gereksinimine da bakıyor. Zira muhtaçlığını gerçek bir yerden kuruyor; soyut anlatılar kimliklerden değil. O nedenle DEVA, Gelecek yükselemedikçe, fakat bu iki partinin tenkitleri AK Parti’nin duvarındaki çatlakları açtıkça; o çatlaktan çıkan su, seçimi kazanma dileği nedeniyle GÜZEL Parti’ye gerçek akabilir.
“Sınıfsal kimliklerin öne çıktığı bir süreç çalışıyor”
Bu süreçte muhalefet cephesinde de yeni partiler kuruldu, Ümit Özdağ, Muharrem İnce kendilerini başka bir yerde konumlandırıyor. Örneğin İnce’nin adaylığı seçimlerde, muhalefet açısından bir dezavantaj olur mu?
Hayır. İnce yahut Mustafa Sarıgül üzere muhalefetin içinde yer alacağı varsayılan kimi yeni arayışların temel dürtüsü ne? Kimliğinin gereğince güçlü temsil edilemediği ya da CHP’nin gereğince güçlü muhalefet etmediği üzere. İnce diğer, Sarıgül öbür şey söylüyor ancak kabaca neden bu. Ancak bu seçmen kimliğinden bakıldığı vakit CHP ya da UYGUN Parti’de eksiklik görmüyor ki. CHP’de ve UYGUN Parti’de ülke problemini yönetme maharetinde eksiklik görüyor. Artık Beyoğlu’nda beşerlerle konuşsak, bütün öfkeli, seküler dünyanın insanları CHP’yi eleştiriyor. Lakin işte Ekmeleddin İhsanoğlu’na oy veriyorlar. Zira kimlik duygusu o kadar güçlü ki ya da korkuları kaygıları. Hasebiyle kimlik kaygılarına yanıt üretemiyor değil muhalefet, bilakis oradan beden buluyor. Lakin seçimi kazanacak oylara ulaşmak için öbür dünyanın insanlarından oy alması lazım.
Halbuki Muharrem İnce, soyut bir şeyler söylüyor. O soyutluk üzerinden bir seçenek arayışı yok seçmende. “CHP yetmiyor, Kılıçdaroğlu yumuşak davranıyor” diyen seçmen vardı fakat sonuçta AK Parti korkusu daha baskın. Kemal Kılıçdaroğlu’nun eksikliğinden fazla, Erdoğan’a aykırılık hisleri o kadar güçlü ki, Erdoğan’ı durdurmak ihtimali neredeyse oraya meyledecekler. O yüzden o denli İnce’ nin yüksek ya da kayda kıymet oy oranlarına ulaşma ihtimalini ben şu kademede görmüyorum.
İktidar bloğunda, yani AK Parti ve MHP’den bölünmelerin manası var. MHP’den bölünmeler de işte ÂLÂ Parti’de beden buldu. Ümit Özdağ’ın klasik kentlerle, metropoller ikileminde yahut muhafazakar hayat üslubu içinde olanlarla, seküler hayat biçimi içinde nerede durduğu çok açık değil. Münasebetiyle seçmende sosyolojik ve kültürel karşılığı olduğunu sanmıyorum.
Değerli sıkıntı şudur: Türkiye’de siyaset çok uzun müddettir 10-15 yıldır, kültürel kimliklere sıkışmıştı. Aşağı üst dünyada da böyleydi. Ancak pandemi, ekonomik krizin boyutları, -hükümet ne anlatırsa anlatsın- tekrar kültürel kimlik kadar sınıfsal kimliklerin de öne çıktığı, yük kazandığı bir süreç çalışıyor. Hasebiyle bu aktörleri ve partileri o kültürel kimlik ekseninde nereye yerleşiyorlar, sınıfsal kimlik manasında nereye yerleşiyorlar ve ikisi ortasında bir simetri var mı yok mu diye tahlil etmek lazım. Yoksa Muharrem Bey’in karizması yüklü mı, Kemal Bey’in eksik mi, Meral Hanım’ın saç rengi söyle mi, bunların çok bir kıymeti yok.
“AK Parti’den kopanların büyük kısmı adres arıyor”
AKP-MHP ortasındaki ittifakın AKP aleyhine bir sonuç doğurduğu yorumları da var. AKP’ye ittifak mı, yıpranmışlık mı kaybettiriyor?
MHP ile ittifak özel olarak kaybettiriyor değil, bir devrin İslamcılarla, milliyetçiler ortasındaki tansiyonunda takılı kalan seçmen için tahminen. Lakin o da yüzde 1’ler mertebesinde bile değildir. Sosyolojik olarak AK Parti ve MHP seçmeni esasen iç içe girdi ve birbirine benzedi. O iki parti, başkanları istedi diye yan yana değil, tabanları da sosyolojik olarak bir ortada artık. Burada yalnızca siyasi konum olarak şu olabilirdi: Şayet MHP gerçek sıkıntılar ile AK Parti ortasında bir eksende konumlandırsaydı kendini, AK Parti’den çözülenlerin adresi olabilirdi. MHP problemler ile AK Parti’nin de ötesinde bir yerde konumladı kendini. Münasebetiyle gerçek meseleler nedeniyle AK Parti’den kopan seçmenin uğrak yeri değil MHP. O yüzden birbirlerine oy kazandırma yahut kaybettirme durumu yok.
İşte MHP’nin yapamadığını ÂLÂ Parti yapmış oluyor. AK Parti’den kopanların şimdi büyük kısmı YETERLİ Parti’ye gidiyor değil, hala büyük kısmı adres arıyor. Fakat gidenlerin önceliği DÜZGÜN Parti.
AKP ile Cumhurbaşkanı Erdoğan ortasında oy makasının açık olmasını nasıl yorumluyorsunuz? Önümüzdeki seçimlerde, parlamento çoğunluğu diğer partide, cumhurbaşkanı öbür partiden olabilir mi?
Oradaki farkın nedeni şu; AK Parti artı MHP, Erdoğan’ın oyu. Bir ölçü Saadet, yüzde 0,5-1 de DEVA, Gelecek’ten yazdığını düşünün. Ancak giderek bu makas da daralıyor. Yalnızca AK Parti ile Erdoğan ortasında değil, MHP ile Erdoğan ortasındaki makas da giderek daralıyor ve “diğerlerinin” artı dayanağı de çok minimuma indi. Şayet seçim 52-48 aralığında gidecek olursa, evet bu dediğiniz ihtimal vardır. Fakat bugünden önümüzdeki seçime kadar o makasın 52- 48 aralığında bir seçim oyunu değil, 40-60 aralığında bir seçim oyununa dönüşme ihtimali kuvvetli görünüyor. O vakit o ihtimal düşük olur.
Yalnızca burada muhalefetin ne yapacağı kritiktir, muhalefetin kusur yapmaması değerli ölçüttür. Seçmen AK Parti ile ilgili bir karara ve karara vardı lakin yerine kim olsunla ilgili bir karara ve karara varmadı.
“Kimin aday olacağı en son tartışılmalı”
Muhalefet bir yandan “parlamenter sistem” vadediyor. Lakin aday tartışmaları, parlamenter sisteme geçiş için anayasayı değiştirecek çoğunluğa ulaşıp ulaşmayacakları, geçiş devrinin nasıl olacağı tartışmaları gündemden düşmüyor. Bu seçmende bir inanç sorunu yaratıyor mu?
Zati başlarken itimat eksik. İtimat vardı da eksiliyor değil. Şimdi gereğince itimat oluşmuyor. Dedim ya AK Parti ile ilgili seçmenin bir kanaat var. Kıymetli olan burada muhalefetin gerçek ittifak oluşturup oluşturamayacağı, hakikat bir aday belirleyip belirlemeyecekleri, bu adayın oy alıp alamayacağı ve asıl değerlisi bu ülkeyi yönetip yönetemeyeceği konusunda inanç vermesi sorunu. Bu itimat gereğince güçlü değil. Münasebetiyle, şayet ittifak, kim aday olsun, tartışmasından değil de, geçiş devrini nasıl yönetecek, ittifakın prensipleri ve ideolojisi üzerinden tartışma yapabilirse, evet, o vakit muhalefet farklı da kazanabilir.
O vakit fakat bu prensipleri taşıyacak aday kimdir, bu süreci, bu modeli hayata geçirecek kimdir, tartışmasıyla aday belirlenmelidir. Yani seçmeni kimliklerin içine sıkışmaktan kurtaracak bir ittifak, içerik, prensiplerle aday belirlemek lazım diyorum. Kamuoyu çabucak kim aday olacak sorunundan bakıyor fakat bence en son tartışılacak o.
CHP Başkanı Kemal Kılıçdaroğlu’nun Kürt probleminin tahlili için Meclis’i adres, HDP’yi muhatap göstermesine, Eski HDP Eş Başkanı Sezai Temelli’nin “esas muhatap” olarak İmralı’yı göstermesini nasıl değerlendiriyorsunuz? Muhalefet açısından nasıl bir sonucu olur?
Benim baktığım yerden son derece yanlıştır. Sezai Bey’in durduğu yerden üç aşağı beş üst biliyoruz, HDP içinde farklı kanatlar yahut görüşler var. “HDP Türkiyelileşsin mi yoksa yalnızca Kürt sıkıntısına takılı mı kalsın” diye kodlayalım. Seza Beyefendi, “HDP, Kürt probleminde kalsın” dedi. Bunu da tabiatıyla ve aklına estiği için yapmış olamaz. Eş Başkanlık yapmış, akademik dünyadan gelen ve cümlenin hangi manaya geldiğini bilecek kadar da siyasi deneyimi olan bir insan. Üstelik de bunu CHP’nin kendinden beklenmeyecek kadar bir açılıma hazırlandığı bir saat ve HDP’nin de nitekim önümüzdeki 1 ya da 2 yıllık seçim sürecine dair temel yol haritasını açıklamaya hazırlandığı bir periyodun ortasında yaptı. Hasebiyle zamanlaması açısından bile Sezai Beyefendi bilerek yaptı.
Lakin ülke açısından son derece yanlış olmuştur, HDP açısından da son derece yanlış olmuştur. Kendi başına bu ÂLÂ Parti ya da CHP seçmeninde özel bir dalgalanma üretmez amma velakin iktidar kanadının sözcülerinin mahkemeler, yargıçlar, polisler dahil güvenlik güçlerinin aradıkları kıymetli bir mesnet olacaktır kapatma davasında.