BEYOĞLU, İSTANBUL (DHA) – Medya, Kültür, Toplum Buluşmaları’nın dördüncüsü ağır bir iştirakle Beyoğlu‘nda gerçekleşti. Anne ben gazeteci miyim? platformu tarafından organize edilen buluşmada, ‘Sinemada etik: Biyografi ve gerçek hayattan beslenen sinema ile dizilerde etik ölçüt ne olmalı?” sorusu değerlendirildi.
Buluşmada konuşan sinema tarihçisi Burçak Cihan, “Gerçeği birebir anlatırsanız o vakit sinema olmaz” derken, direktör ve senarist Özer Feyzioğlu ise “Biyografik sinemalarda ve uyarlama yapıtlarda temelde birebir şeyleri söylediğimiz sürece içinde değişiklikler yapmak bana alışılmamış gelmiyor” diye konuştu.
Medya, Kültür ve Toplum Gazeteciliği başlığıyla Haziran 2018’de yayın ve faaliyet hayatına başlayan Anne ben gazeteci miyim? platformu; Ocak, Şubat ve Mart 2020 aylarında ağır iştirakle gerçekleşen ve her birinin sonuç raporunu basınla paylaştığı buluşmalarına pandemi nedeniyle orta vermişti. Platform, 25 Eylül itibariyle buluşmalarına kaldığı yerden devam edeceğini duyurmuştu. Beklenen buluşma geçtiğimiz hafta cumartesi günü gerçekleşti. Buluşma “Sinemada etik: Biyografi ve gerçek hayattan beslenen sinema ile dizilerde etik ölçüt ne olmalı?” sorusu üzerine gerçekleşti. Sinema tarihçisi, SİYAD ve TÜRSAK’ın kurucularından olan Burçak Cihan ile Cep Herkülü: Naim Süleymanoğlu, Fatma, Kesişme: Yeterli ki varsın Eren üzere sinema ile dizilerin direktör ve senaristi Özer Feyzioğlu’nun konuşmacı olarak yer aldığı aktifliğin moderatörlüğünü ise gazeteci Ali Demirtaş üstlendi. Şiddet ile gerçeklik kavramının öne çıktığı buluşmada sinema tarihçisi Burçak Cihan “Sinema ahlaklı olmak zorunda değildir. Biyografik sinemalar de her vakit dramatize edilebilir” derken direktör, senarist Özer Feyzioğlu ise internetin yarattığı dijital ihtilalin insanların tükettikleri sinemasal içerikteki gerçeklik algısını değiştirdiğini vurguladı.
İZLEYİCİYİ GERÇEĞE İKNA ETMEK ARTIK ÇOK SIKINTI
Buluşmada birinci kelam alan Özer Feyzioğlu konuşmasında, “İnternetin yarattığı dijital ihtilal, insanların tükettikleri sinemasal içerikteki gerçeklik algısını değiştirdi. Dijital ihtilal hem tüketim mecrasında hem de üretim araçlarında büyük bir ihtilal yaptı. Kimi bunu demokrasi olarak kıymetlendiriyor, kimisi sanatın çöp olması olarak pahalandırıyor. Bu dünyaya ve sanata bakış açınıza nazaran değişir. O kadar çok şey çekiliyor ki artık, biz birtakım gerçek ve çok etkileyici olayları hakikaten âlâ ve yanlışsız çekilmiş haliyle gerçeğini görebiliyoruz. O vakit ben hangi kurguyu izleyiciye gerçek diye anlatacağım da karşımdakinde duygusal bir tesir yaratacağım? Artık izleyiciyi hem kullandığınız lisan olarak hem de anlattığınız hikaye olarak gerçeğin ne olduğuna ve izlediği şeyin gerçek olduğuna ikna etmek çok güç. Bu nedenle tahminen bir tıp tembellik, biz üretim tarafındakiler gerçek hikayelerden yola çıkıyoruz ki bir manada bir-sıfır galip başlayalım. ya da en azından mağlup başlamayalım” tabirlerini kullandı.
SİNEMA TERBİYE VERMEZ, DİREKTÖR DE TERBİYELİ OLMAK ZORUNDA DEĞİLDİR
Feyzioğlu’nun akabinde kelam alan Burçak Cihan ise yaptığı konuşmada şu tabirleri kullandı:
“Etik kime nazaran etik, kime nazaran değil? Bireylere nazaran değişken olan bir durumu var. Bir de gerçek nedir?” sorularıyla konuşmasına başladı ve şöyle devam etti: “Siz kimi vakit fotoğraf makinesi ile bile gerçeği alamazsınız. Yaptığınız kadraj bile bir yönlendirmedir. Zira o sizin gerçekliğinizdir. Sinema terbiye vermez, sinema bir şey de vermez. Direktör de terbiyeli olmak zorunda değildir. Terbiye de etik üzere izafi bir kavram. Sinemada bir tarafta özgün senaryolar vardır, bir de uyarlama senaryolar. Direktör uyarladığı yapıta ne kadar çok ihanet etti ise o kadar yeterlidir. Bu ne demektir? Yani şayet direktör bir romanı birebir olduğu üzere uyarlarsa şu soru ortaya çıkar: Direktör burada ne kattı? Doğal ki romanın ana fikrine ve ideolojisine saygılı olarak onu özgürce uyarlamalıdır. Zira sözleri kuracak, mizansen ekleyecek, dramatik bir yapı verecek, dahası onu manzaraya dönüştürecek ve kurgulayacak… Bir sanatkarın yaptığını tekrarlamak bir sanatçılık değil, bilakis uyarlama senaryolarında ihanet etmek, istediği üzere kurgulayarak yapması çok kıymetlidir. Tıpkı şey biyografiler için de geçerli. Siz bir biyografiyi kronolojik olarak hiçbir değişime uğratmadan, olayları arkası gerisine anlatırsanız o hiçbir vakit bir sinema olarak ya da bir sanat yapıtı olarak izlenmez. Direktör kesinlikle o hayat biçimini bir de düşsel imgelerindeki ömürle harmanlayıp onu bir bütün olarak sunmalıdır. Sinema terbiyeli yahut ahlaklı olmak zorunda değildir ele aldığı mevzu neyi gerektiriyorsa, ömürde bunun karşılığı ne kadarsa birebirini yapmak zorundadır. Onun için sinema bazılarına nazaran terbiyesiz, bazılarına nazaran de değildir. Bu nedenle kesinlikle biyografiler sinemaya aktarılırken ikinci bir süzgeçten geçer. İkinci bir sanatkarın o gerçeği kendine nazaran lakin ana fikrine ve omurgasına bağlı kalarak, dilediği üzere yapabilir, bu direktörün özgürlüğüdür. Direktör gerçeğe ne kadar ihanet ederse lakin o kadar başarılı olabilir. Tam aykırısı durum ise geri teper.”
SON YILLARDA YAPILAN EN BAŞARILI SİNEMALAR MÜSLÜM, AYLA VE NAİM’DİR
Son yıllarda en başarılı bulduğu sinemalar hakkında açıklamalarda bulunan Cihan, “Müslüm, Ayla, Naim son periyotta en başarılı bulduğum sinemalar. Örneğin Müslüm sinemasını düşünelim. Müslüm Gürses’in hayatını tümüyle bilenler, bu sinemada onun karşılığının birebir olmadığını görürler. Ağabey, Müslüm Gürses, baba ve olaylar o denli değildir. Fakat ana omurga ve onun ömür hikayesinin lisanı doğrudur. Bunu süslemek direktöre bırakılmıştır. Direktör elbette bir özdeşleşebileceğimiz bir kahraman yaratmak birebir vakitte da size onu izletmek için olayları farklı bir biçimde kıymetlendirir. Ayrıyeten biyografileri kronolojik bir sırayla anlatılmak zorunda değildir. Tıpkı vakitte biyografileri ve gerçek hayattan beslenen sinemaları dramatize etmek gerekir. Bunu yapmadan o üretimin izlenmesi mümkün değildir. Dünyanın en hoş belgeseli bile şayet dramatize edilmediyse izlenmez. Pekala gerçek hayattaki hikayeye uymadığı için etik dışı mıdır bir sinema? Hayır değildir, o hayat bir diğer sanatkarın elinde bir sanat yapıtına dönüşmek zorundadır. Bu nedenle o gerçek hayat kurmaca ömürle kaynaşmalıdır. Bu da sinemada mümkündür. Lakin şu da var. Siz bilinen bir hikayeyi ideolojisinden ve omurgasından saptırarak anlatırsanız bu etik dışıdır” diye konuştu.
GERÇEK KANDIRMACA BİR LAFTIR
Gerçeğin bir kandırmaca laf olduğuna dikkat çeken Özer Feyzioğlu ise aslında gerçek hikayelerin söylemek istenilen kelamlar için birer taşıyıcı olduğunu vurgulayarak şu sözleri kullandı:
“Birinin hayatını sinemaya alıyor olabilirsiniz. Lakin şayet sizin derdiniz ansiklopedik bilgiler vermekse o vakit esasen kaybetmeye mahkumsunuz. Siz sanatçı değilsiniz. Sizin yarattığınız yapıtın çeşidi de giderek yarı belgesel sinema denen cinse girer. Şayet siz o gerçek yaşanmış olayı kendi sözünüzü hayata dair telaffuzunuzu ve duruşunuzu kullanarak aktarıyorsanız yarattığınız eser giderek bir sanat yahut sinema yapıtına dönüşür. Biz üreten ve mesleği sinema yapan beşerler olarak bazen bir histen yola çıkıyor bazen de bir ticari fikirden yola çıkıyoruz. Çok samimi ve açık olmak gerekirse Naim sineması bir ticari fikirden yola çıktı. Ben bu süreçte Barış Pirhasan ile senaryoyu yazarken ve sineması çekerken bir tercih yaptım. Naim Süleymanoğlu üzere bir karakteri yahut en sıradan insanı bile pek çok açıdan anlatabilirsiniz. O sinemada benim yapmaya çalıştığım şey şuydu: Her kahraman bir kurbandır. Naim kendini toplumunun sesini duyurmak için kurban etmeyi seçti. Bu bir. İkincisi kurbanların ve kahramanların da bir duygusu vardır. Benim bu sinemada tercihim Naim’i hisleri olan bir insan olarak göstermekti. Naim bir demir kaldırma makinesi, Naim bir madalya makinesi, Naim Bulgaristan’daki insan hakları ihlallerini dünyaya duyurmak için kendini feda etmiş bir kahraman… Naim ulusal gurur kaynağımız. Bunların hepsi sinemada var. ve biz bunlarla gurur duyuyoruz. Fakat etik problemi şurada devreye giriyor: Biz bunları bağırıp da gerisindeki insanı ihmal etmeye başlarsak ahlaksızca bir şey yaparız üzere hissettiğimiz için; bütün yapılandırmayı Naim’in bir insan olduğu hissini aktarmak üzerine kurduk. Yani şayet bu sinema bir şeyler başardıysa ve bir tesir yarattıysa bunun altında yatan neden, Naim’in ansiklopedik bilgiler taşıyan hayatının yanında onun da bir insan olduğunu hissetmekte yatıyor. Biz yaratıcılar bu çeşit kavramları, uyarlamaları, gerçek hayatları, aslında söylemek istediklerimiz için bir taşıyıcı olarak kullanırız. Bence başarılı her biyografik sinemanın gerisinde aslında rol çalmaya çalışan bir sanatçı olmalı.”
‘KESİŞME: DÜZGÜN Kİ VARSIN EREN’ SİNEMASINDA ONLARIN HAYATLARINI KUTSAMAK İSTEDİK
Çekimlerini yakın vakitte tamamlayan Kesişme Güzel ki Varsın Eren Bülbül isimli sinema hakkında da konuşan Özer Feyzioğlu şunları söyledi:
“Müslüm, Naim… Buralarda kocaman dolu dolu hayatlar var. Artık biz Eren Bülbül ve Ferhat Gedik’in öldürülmeleri olayının sinemasını 120 dakikalık bir sinema olarak nasıl yapabiliriz? Bizler o sinemalarda hayata ait bir şey söyleyebilmek için o hayatları o acıları o hisleri bir taban yahut taşıyıcı olarak kullanıyoruz. Bir sanatsal bir eser yaratmış oluyorsunuz şayet siz bir sanatçıysanız. Bunun üzerine bir de hayata dair söyleyeceğiniz bir şey varsa onun için de bir mecra olarak kullanıyorsunuz. Üçüncüsü de o insanlara hürmet duruşunda bulunmuş oluyorsunuz. Aslında biyografi sinemaları bu türlü temel bir uzlaşmadan oluşuyor. Tekrar Kesişme sinemasına gelecek olduğumuzda: Bu sinemada de gerçek bir hayat var. Lakin sonuçta beni ilgilendiren şey hayata ait ne söylediğimiz. Biz bu sinemada şunu yapmaya çalıştık. Vefatı, katledilmeyi, şehitlik kavramını, nefreti yaymak üzere değil de o insanların hayatını kutsayarak, hayatı, hoşluğu, sevmeyi kutsayarak yapmak istedik. Bizim ele aldığımız açı hayatlarını kutsallaştırmak idi. Ben bu sinemada katledilen iki kişinin birer insan olduğunu ve onlar katledildiği için can yandığını anlatmaya çalıştım.”
SİNEMALARIN TÜMÜYLE GERÇEKLİĞE UYMASI MÜMKÜN DEĞİLDİR
Öte yandan biyografik ve gerçek hayattan beslenen sinemalarda hak sahibi ailelerle üretimci ortasında yaşanan problemlerin yüzde 90’ının telif sıkıntısından kaynaklandığını belirten Burçak Cihan kelam konusu problemlerin sinemanın içeriğiyle ilgili olmadığını belirterek, “Örneğin Müslüm sineması için Saygıdeğer Hanım’ın hayli itirazı oldu. Bunun nedeni telif konusu ve birtakım olguların gerçeklere uymadığı gerekçesiyle. Sinemaların tümüyle gerçekliğe uyması mümkün değildir. Olmaz da aslında. Bu sinemanın gerçeğine ters bir şeydir” tabirlerini kullandı.
DİREKTÖRLÜK BENİM İÇİN SİNEMASI DEĞİL İZLEYİCİYİ YÖNETME SANATI
“Sinemada toplumsal olarak negatif olduğu mutabık olunmuş kimi kavramlar var” diyen Feyzioğlu bunu şiddet kavramı üzerinden örneklendirerek, “Örneğin şiddet. Lakin temel mevzu şiddeti göstermek ya da göstermemek değildir. Neye özendirdiğimizle alakalıdır. Artık bir sinema üzerinde çalışıyorum, çekmeye çaba ettiğim. Milletlerarası bir iş birliği olacak her şey yolunda giderse. Amerika’da siyahilere yönelik şiddet varken Türkiye’de de bayana yönelik şiddet sorunu var. Ben bir sanatçı olarak diyorum ki o da şiddet bu da şiddet. Makûs kalpli insan şiddet konusunu çok hoş paketliyor. Çabucak bir tartışma tabanına çekiyor. Haklı şiddet, haksız şiddet diye bir kavram çıkarıyor. Kabul edilebilir şiddet, kabul edilemez şiddet diye bir şey çıkarıyor. Hak etti, hak etmedi… Ben ise bir sanatçı olarak diyorum ki, hayır şiddet kavram olarak yanlış bir şeydir. Bu kelam ettiğim sinema projesinde de şunu yapmaya çalışıyorum. Paralel iki hayat anlatıyoruz. Türkiye’de bir bayan sinemanın sonunda kocası tarafından öldürülecek, Amerika’da ise bir siyahi erkek sinemanın sonunda polisler tarafından öldürülecek. Ben burada şunu yapmaya çalışıyorum. Tartışmadan çıkarmaya çalışıyorum. Bu sineması umarım çekebilirsem içinde pornografik düzeyde şiddet olacak. Fakat bu pornografik şiddet sayesinde umarım birtakım beşerler şiddetten tiksinecekler ve şiddeti lanetleyecekler. Artık kimi sinemalar var şiddeti övüyorlar. İnsan öldürmeyi tahrik ve teşvik ediyorlar. Şiddetin haklı olduğu katmanları oluşturmaya çalışıyorlar. Ben her sanat yapıtının izleyicide yarattığı his ya da onda yarattığı niyet değişikliği aracı olarak görüyorum. Ben direktörlüğü sinema yönetme mesleği olarak görmüyorum. İzleyiciyi yönetme sanatı olarak görüyorum. Zira biz ya ideolojimizi ya da hissimizi aktarıyoruz. Mevzu şiddet değil. Biz onu nasıl paketliyoruz. Şiddet içeriğiyle nereye ulaşmak istiyoruz. Bence etik kavramı burada devreye giriyor” sözlerini kullandı.
SİNEMALARIN İLLAKİ SİZİ EĞİTMESİ GEREKMEZ
“Televizyonda geçtiğimiz yıllarda bir dizi vardı ismi Mükemmel Yüzyıl. Etik ve tarihi açıdan çok eleştirilen bir dizi oldu” diyen Cihan kelamlarını şöyle sürdürdü:
“Başta da dediğim üzere bir sinemanın ya da dizinin illa sizi eğitmesi gerekmez. Vilayetle de gerçekleri söylemesi gerekmez. Bir sinema ya da dizinin gerçekleri anlatması ya da tarih dersi vermesi de gerekmez. Bu dizi epeyce eleştirildi ve politikler tarafından kaldırılması istendi. Fakat televizyonculuk tarihinin en fazla izlenen dizisi oldu. Buna karşılık devlet televizyonu TRT tarafından alternatif bir dizi yapıldı. Bir Vakitler Osmanlı Kıyam isminde. Çok büyük paralar harcandı ve büyük starlar bu dizide yer aldı. Ancak bu dizi 4 kısımdan sonra yayından kaldırıldı. Şiddette de etikte de ya da olguda da bakış açımız bu.”
TARİH EVRAKLARLA YAZILIR, SİNEMA TARİH DERSİ VERMEZ
“Tarih dokümanlarla yazılır. Sinema tarih dersi vermez” diyen Cihan, sinemanın tarihi öğretmek ya da eğitim vermek üzere bir maksadının olmadığının altını çizdi. Cihan, “Belge yoksa tarih yoktur. Lakin sinema evraklarla olmaz. Sinema düş ve imgeyle olur. Özgürlükle olan bir şeydir. Direktörün tarih yahut gerçeklik algısıyla tarihçisi gerçeklik ve tarih algısı birebir değildir. Örneğin Osmanlı tarihini öğrenmek istiyorsanız tarih kitabı okuyun. Sinema yahut dizi izlemeyin. Fakat bir direktör olarak benim Osmanlı’ya bakışımı öğrenmek isterseniz benim filmlerimi seyredin derim. Tarihle, eğitim ve ahlakla sanatın hiçbir kısmını bağdaştırmayın. Bir özgürken başkası denetimlidir” dedi.
HAYATTAKİ TELAFFUZUNA SADIK KALMAK LAZIM
“Karşımızdaki kişinin ideolojisine ihanet etmemek kaydıyla herkes özgür yorumunu yapmaya muktedirdir” formunda konuşan Feyzioğlu, “Tıpkı uyarlama yapıtlarda olduğu üzere insanların hayatlarına ait sinemalarda ve romanlarda onun hayattaki telaffuzuna sadık kalmak lazım. Ben Naim’i alıp farklı bir karakter haline getiriyorsam, ben onu alıp doping kullanan, rüşvetle muvaffakiyete ulaşmış bir adam üzere gösteriyorsam saçmalıyorum ve ahlaksızca bir şey yapıyorum demektir. ya da olayları değiştirmeyip temel olarak varmak istediği yere ait öteki şeyler söylüyorsam hakikat bir şey yapmıyorumdur” açıklamasında bulundu.
