Kömür, dünyada karbon oranı en ağır fosil yakıt. İklim değişikliği ile çaba için kampanya yürütenler ve sanayi kaynaklı kirlilikten en fazla etkilenen bölümler, kömür kullanımının azaltılması için ağır kampanya yürütüyor.
Lakin finans kurumları kömürden uzaklaştıkça; Çin, Güney Kore ve Japonya üzere kimi ülkeler boşluğu doldurmak için kolları sıvadı. Bilhassa Çin, bu alanda büyük bir rol oynadı. Ülke, 2013 ve 2018 yılları ortasında yurt dışı kamu finansmanının yarısını kömür santrallerine sağladı.
Kömüre yaptığı devasa yabancı yatırımlar Çin’e, ekonomik büyümeyi hızlandırmak için güç kapasitesini artırmaya istekli birçok Afrika ve Asya ülkesi nazarında, son kredi mercii olarak ün kazandırdı. Fakat Çin’e bağımlı gelişmekte olan ülkeler, artık güç siyasetlerinin büsbütün değiştiğini görebilirler. Çin Devlet Lideri Şi Jinping, Eylül ayında Birleşmiş Milletler (BM) Genel Şurası’nda yaptığı konuşmada yurt dışında yeni kömür santralleri inşa etmekten vazgeçme planlarını açıkladı.
Duyuru, Çin’in yurt dışına yaptığı kömür finansmanının “ölüm fermanı” olarak görüldü ve sonuçları da çok büyük olabilir.
Kar emeli gütmeyen bir izleme kuruluşu olan Küresel Energy Monitor’ün kömür program yöneticisi Christine Shearer, Eylül ayı prestijiyle Çin’in 20 ülkede 44 yeni yurt dışı kömür santralini finanse etmeyi düşündüğünü söylüyor.
Bu, dünyanın planlanan ancak şimdi inşa edilmemiş kömür santrallerinin yaklaşık üçte birini oluşturuyor. Buna ek olarak, Shearer’ın Güç İktisadı ve Finansal Tahlil Enstitüsü (IEEFA) ile ortaklaşa yazdığı 2019 raporuna nazaran, Çin’in devlete ilişkin elektrik ve mühendislik şirketleri, Çin dışında direkt toplam 30 gigawatt (30 milyar watt) projeye sahip. Bu, Polonya’nın tüm kömür santrali kapasitesine muadil bir ölçü.
Hükümet, şimdiye kadar kelam konusu siyasetin ne vakit devreye gireceği konusunda rastgele bir detay vermedi ve tam olarak neyi kapsadığı da aşikâr değil.
İklim fikir kuruluşu E3G’de Çin ile ilgili kıdemli siyaset danışmanı Byford Tsang, “Duyurunun meçhullüğü de olayın diğer bir hoşluğu. Çinli bir finansör rastgele bir yeni yatırım yapmadan evvel iki defa düşünecek” diyor.
Pek çok insan ise duyurunun tesirinin göstermeye başladığını düşünüyor. Şi’nin konuşmasından birkaç gün sonra, Çin Merkez Bankası 1 Ekim’den itibaren kömür projelerine fon sağlamayacağını duyurdu.
Greenpeace Çin’in kıdemli iklim ve güç siyaseti yetkilisi Li Shuo, “Açıklığa kavuşturulması gereken çok şey var” diyor ve şöyle devam ediyor:
“Bununla birlikte, bu üst seviye telaffuzların kıymetli aktörlerin birçoklarını kapsayacağını düşünüyorum.”
Li, örneğin, kömür finansmanının desteklenmesinin bir Çin devlet bankasının CEO’su için artık büyük bir meslek atılımı olmayacağı görüşünde.
‘Çin istemediği için değil, lokal muhalefet karşı çıktığı için iptal edildi’
Çin’in yurt dışı kömür santrallerini büyük ölçüde fonlamayacak olmasının yaratacağı tesir hakkında mübalağa yapmak sıkıntı.
IEEFA raporuna nazaran, Çin’in kalkınma finansmanı kurumları ve devlet denetimindeki bankaları, 2018 yılında geliştirilmekte olan 102 gigawatt’lık yeni kömür santrali projeleri için 36 milyar dolar taahhütte bulundu. Bu büyüklük, o esnada Çin dışında geliştirilen tüm kömür santrallerinin dörtte birini kapsıyordu. Bu yatırımlar 27 ülkede yapılırken, en büyükleri ise Bangladeş, Vietnam, Güney Afrika, Pakistan ve Endonezya’da gerçekleşti.
Güç ve Pak Hava Araştırmaları Merkezi isimli araştırma kuruluşunda analist olan Isabella Suarez, kömür için finansmana kolay erişimin birçok ülkenin güç siyaseti üzerinde büyük bir tesiri olduğunu ve bu ülkelerin öteki türlü sahip olamayacakları kömür santralleri inşa etmelerine imkan tanıdığını söylüyor.
Suarez, Vietnam’daki Çin dayanaklı kömür santrallerinin her yıl yaklaşık 51 milyon ton (kabaca Portekiz’in yıllık emisyonu), Endonezya’daki tesislerin ise 80 milyon ton karbondioksit, (Şili’nin yıllık emisyonu kadar) saldığını söylüyor ve ekliyor:
“[Gelişmekte olan ülkeler] kömür teknolojisini ikiye katladı. Muhtaçlık duyduklarından çok daha fazlasını inşa ettiler. Bu yüzden de güç gereksinimlerinin büyük kısmını kömürden elde eden birçok gelişmekte olan ülke var.”
Çin’ee ilişkin işletmeler tarafından desteklenen ve en tartışmalı projeler ortasında gösterilen bir proje, Kenya’da planlanan Lamu kömür santrali idi. Kelam konusu santral, ülkenin kuzey kıyısında Dünya Mirası Listesi’nde yer alan Lamu Eski Kenti’nden yalnızca 20 km uzaklıkta yapılacak 2 milyar dolarlık bir projeydi.
Proje, devlete ilişkin bir Çin inşaat şirketi olan Power China tarafından tasarlanacak, inşa edilecek ve işletilecekti. Sivil toplum kuruluşu DeCOALonize’ın BM Etraf Programı için hazırladığı raporda; tesisin, yakınlardaki mangrovlara (bir ağaç türü) ziyan vereceği ve işletmenin 40 yıllık ömrü boyunca oluşacak hava kirliliğinin yaklaşık bin 600 erken mevte yol açacağı söz edildi.
Ayrıyeten santral, Kenya’nın karbon emisyonlarını 2030 yılına kadar yüzde 30 düşürme taahhüdünü yerine getirmesini de zorlaştıracaktı. DeCOALonize’a nazaran tesisin, Kenya’nın güç dalı emisyonlarını ikiye katlayarak ve ulusal emisyonları da yüzde 10 yükselterek, yılda yaklaşık 9 milyon ton karbondioksit salması bekleniyordu.
Lakin Kasım 2020’de Kenya hükümeti, Kenya Ulusal Etraf Mahkemesi’nin, yetkililerin kapsamlı bir çevresel kıymetlendirme yapmadığı gerekçesiyle verdiği aleyhte kararın akabinde projenin fişini çekti.
De Boer, “İptal edilmesi âlâ bir şey. Lakin iptal kararı, Çin istemediği için alınmadı. Bu lokal muhalefetin ve mahkemenin zaferiydi” diyor.
Değişen talep
Bununla birlikte, Çin’in açıklamasından evvel de, ülkeden yurt dışı kömür finansmanına ait bakış açısının değiştiğine dair birtakım işaretler vardı. 2017-2021 yılları ortasında rafa kaldırılan yahut iptal edilen Çin’in yurt dışı dayanaklı kömür projelerinin kapasitesinin, tıpkı periyotta inşaatına başlanan ölçünün 4,5 katı olması, bu ülkelerde kömüre olan ilginin azaldığına dair ipuçları veriyor.
Japonya ve Güney Kore ise bu yılın başlarında yurt dışı kömür finansmanından çekildi. Lakin de Boer’e nazaran Çin hükümetinin yeni kömürlü termik santrallere yatırım yapmama kararı Eylül’e kadar kamuya açıklanmasa da, aslında 2021’in başında alındı.
Yeşil Finans ve Geliştirme Merkezi tarafından yapılan tahlile nazaran Çin, 2021’in birinci altı ayında rastgele bir yeni yabancı kömür santraline yatırım yapmadı.
Çin’in en büyük bankası durumundaki Çin Sanayi ve Ticaret Bankası, Haziran ayında Zimbabve’nin kuzeyindeki 3 milyar dolarlık kömürle çalışan bir elektrik santralini finanse etme planını rafa kaldırdı. Analistler, bu hareketin bir Çin bankasının önlemli olarak bir kömür santrali projesinden birinci kere çekildiği manasına geldiğine inanıyor.
E3G’den Tsang, Çin’in yatırım yaptığı birçok gelişmekte olan ülkenin artık, iç muhalefetine ve pak güce geçme istikametindeki daha geniş global eğilime cevap verdiğine inanıyor.
Tsang, “Bu durumun değişime katkıda bulunduğunu düşünüyorum. Artık talep değişiyor. Bence Çin’in değişme sebebi de tam olarak bu” diyor.
E3G’ye nazaran, Çin’in kömür finansmanından etaplı olarak çekilmesiyle birlikte birkaç ülke, BM Genel Sekreteri António Guterres’in Ağustos ayında 2021’den sonra yeni kömür santrali inşa edilmemesi istikametinde yaptığı çağrıyı taahhüt etme pozisyonuna gelebilir.
Bu durum, planan kömür santralleri açısından dünyada altıncı sırada yer alan ve büyük ölçüde Çin finansmanına bağlı olan Bangladeş’i de içeriyor. Bangladeş biri hariç tüm kömür santrallerinde Çin’e bağlı. GEM’e nazaran, hem Bangladeş hem de Moğolistan, kömür boru çizgilerinin yüzde 90’ının Çin finansmanı olmadan kesildiğini görebilir.
Çin’in kendi tüketimi
Pek çok insan ise, Çin’in ülke içindeki kendi kömür tüketimine ve finansmanına dokunulmamış olmasına dikkat çekti. Çin şu anda dünyadaki kömürün yarısından fazlasını tüketiyor ve sadece 2020’de üç milyar ton yaktı. GEM’e nazaran Çin, mevcut 1100 gigawatt gücündeki kömür santrallerine ek olarak, imal etabındaki yaklaşık 97 gigawatt ve planlanan 163 gigawatt’lık santrallerle birlikte, bugüne kadar öngörülen en büyük kömür kapasitesine sahip.
Eylül 2020’de Çin, 2060’tan evvel “karbon nötr” olma gayesini ilan etti. Nisan 2021’de ise kömür üretimindeki artışı 2025’e kadar sınırlama ve bundan sonra kademeli olarak da bırakma taahhüdü geldi. Öte yandan, ülkedeki güç kıtlığı, hükümetin kömür madenciliği üretimini artırmasına ve bu yıl rekor seviyede yüksek üretim yapmasına neden oldu.
Çin’in iklim konusunda önder olmadığını tabir eden Tsang, “Bunu söyleyebilmek için, Çin’in yerli kömürü kademeli olarak kaldırması konusunda net bir vakit çizelgesine sahip olması gerek” diyor.
Çin, emisyonları azaltmaya yönelik en yeni ulusal stratejisini BM’nin Glasgow’daki İklim Konferansı’nın (COP26) çabucak öncesinde yayımladı. Araştırma kuruluşu Climate Action Tracker’a (CAT) nazaran, ülkenin amaçları Aralık 2020’deki vaatlerle birebirdi. CAT o vakit için de taahhütleri, global ısınmada 1.5C sonunu karşılamak için “son derece yetersiz” olarak sınıflandırmıştı.
Kömür finansmanı dayanağını sona erdirmenin yanı sıra Çin, gelişmekte olan ülkelerde yeşil ve düşük karbonlu güce takviyesini artırma kelamı de verdi.
Çin halihazırda rüzgar ve güneş gücü için en büyük global pazar. Greenpeace Çin’den Li, bunun ülkenin yurtdışı güç finansmanlarını kömürden yenilenebilir güce kaydırmak için yeterli bir sebep olduğunu söylüyor.
“İyi haber şu ki, Çin’in ekipmanı, uzmanlığı, üretim kapasitesi ve ekonomik teşvikinin olduğunu biliyoruz. Bir değişiklik yapmak için gerçek bir fırsat var ve son açıklamalar umarım bu geçişi güçlendirecektir.”
Lakin Li, Çin’in taahhüdünün, Çin’in dayanağını alan ülkelerdeki siyaset değişikliklerine de yansıtılması gerektiğini düşünüyor:
“Çinli şirketler bir ülkedeki güneş ve rüzgar projelerinden para kazanabilirlerse oraya gidecekler. Bugüne kadar bunu yapmadılarsa, bunun nedeni ülkelerin kendi pazarlarını yenilenebilir güce daha uygun hale getirmek için sahip olduğu ekonomik şartları ve siyasetleri.”
‘Bir Jenerasyon, Bir Yol‘ projesi ve potansiyel tesirleri
Çin’in tek yurt dışı yatırım ilgisi güç altyapıları değil. Ülke, yüklü olarak Asya’da olmak üzere yaklaşık 120 gelişmekte olan ülkede ticaret ve ekonomik büyümeyi artırmayı amaçlayan Çağdaş İpek Yolu teşebbüsü olarak da nitelenen “Bir Jenerasyon, Bir Yol” isimli projesi aracılığıyla büyük ölçülerdeki sermayeyi de harekete geçiriyor.
İktisat tahlil kurumu Vivid Economics’in aktardığına nazaran, Çin’in bu projelerle birlikte yaptığı altyapı yatırımları, 2030 yılına kadar 17 ana alıcı ülkede 652 milyar dolara kadar çıkabilir.
Kelam konusu teşebbüslerin bir kesimi olarak inşa edilen yeni limanlar, demiryolları ve karayolları, o ülkelerin karbon emisyonları üzerinde büyük bir tesire sahip olacak.
Vivid Economics’e nazaran, Bir Jenerasyon, Bir Yol Projesi’ne katılan 126 ülkeden kaynaklanan global emisyonların hissesi, 2050 yılına kadar yüzde 28’den yüzde 66’ya yükselebilir. Bu, dünyanın geri kalanı karbondan arındırılsa dahi, yıllık global emisyonların, bilim insanlarının global sıcaklık artışını 2 derecenin altında tutmak için gerekli olduğunu söyledikleri ölçünün neredeyse iki katı olabileceği manasına geliyor.
Ayrıyeten, Çin’in yurt dışı işlerinde etraf standartlarını artırma niyetinde olduğuna dair de işaretler var.
Massachusetts’teki Tufts Üniversitesi’nden araştırmacılar tarafından 2021 yılında yapılan bir tahlile nazaran; yakın bir vakit öncesine kadar Çin’in yurt dışı yatırımları, 2013’te uygulamaya konulan hükümet siyaseti rehberlik ediyordu. Bu siyaset, o sırada Çin yatırımlarını yönetenlerin sahip olduğundan çok daha zayıf çevresel standartlara sahipti. Sera gazı emisyonlarını sınırlamak için de rastgele bir maksat içermiyordu.
Lakin Çin hükümeti, Temmuz 2021’e gelindiğinde karbon emisyonlarını azaltmak ve yatırımlara konut sahipliği yapan ülkelerde kullanılanlardan daha yüksek çevresel standartlar belirlemek de dahil olmak üzere yeşil kalkınmaya teşvike yönelik daha güçlü bir kılavuz yayımladı.
2021’de yapılan tahlilin muharriri Tufts Üniversitesi’nde güç ve etraf siyaseti profesörü olan Kelly Gallagher, yeni kılavuzun evvelki versiyona kıyasla bir “evrim” olduğunu söylüyor:
“Önceki siyaset, firmaların uyması zarurî çok yüksek bir çıta koymuyordu. Artık açıkça daha yüksek bir uygulama standardı teşvik ediliyor.”
De Boer, bunun bir yasa olmayıp, sadece bir rehber olmasına karşın, şirketlerin bu rehberi 2013’tekinden çok daha fazla ciddiye aldığını tabir ediyor:
“Fark şu ki, çok daha fazla çalışma ve iştirak dahil oldu. Hükümette de yüksek seviyede buna daha fazla bağlılık var.”
De Boer, Çin’deki (ve dünyanın en büyük) en güçlü finans kurumlarından kimilerinin, şu anda son kılavuzu manalandırmak ve yeşil kalkınmaya ne tıp standartlar uygulayacağını tasarlamak için çok uğraştığını söylüyor. De Boer’a nazaran şirketler böylece iç prosedürlerini değiştirebilecekler.
Suarez, Çin’in son açıklamalarını COP26’daki BM iklim görüşmelerindeki müzakere konumunu göz önünde bulundurarak yaptığına inanıyor ve “Belki de bu, onlara müzakere etmek istedikleri hususta biraz özgürlük verebilmek adınadır” diye konuşuyor.
Çin Devlet Lideri Şi Cinping görüşmelere katılmasa da, üst seviye yetkililer Glasgow’da. Suarez, “Diğer ülkeler Çin’in lokal kömür kullanımı konusunda taahhütler arayacak olsa da, ülkenin devam eden güç krizi bu çeşit taahhütleri daha az muhtemel hale getirebilir” diyor.
Li ise Çin’in iklim değişikliği probleminde sahip olduğu duruşunda, gerçek tahliller sunmaya yönelik yeni bir etaba geçtiğine inanıyor:
“Yurtdışında kömür üzerinde çalışan birçok kuruluşun artık gelişmekte olan ülkelerde yenilenebilir güç geliştirmeye geçtiğini göreceksiniz. Bu alan daha az politik yahut daha pratik olacak, ki muhtaçlık duyulan şey de bu.”
Çin’in siyaset değişikliğinin ehemmiyeti küçümsenemez. Tıpkı gelişmekte olan dünyanın kömür finansmanı için “son kredi mercii” olarak ün kazanması üzere Çin; dünyanın umutsuzca muhtaçlık duyduğu pak ve yeşil güç için de ün kazanabilir.
