ABD ile ortak üretim sürecine girdiği F-35 programından çıkarılan Türkiye, iki yıldan uzun süren eforlar ve lobicilik faaliyetleri karşılık vermeyince, bu kere yeni F-16 savaş uçakları almak ve var olanları yenilemek için ABD’ye başvurdu.
F-35 programından çıkartıldığında ABD’ye sert reaksiyon gösteren ve “kendi savaş uçağımızı yapacağız” diyen Ankara, F-35 ve Ulusal Muharip Uçak’a kıyasla daha eski kuşak olan F-16’ların satın alınması için neden efor harcıyor?
Türk Hava Kuvvetleri’nin envanterinde bulunan savaş uçaklarını, ordunun muhtaçlıklarını ve modernizasyonun bu muhtaçlığı karşılayıp karşılayamayacağını inceledik:
Türkiye’de hangi savaş uçaklarından kaç adet var, özellikleri neler?
Türkiye’nin şu anki envanterinde F-4E ve F-16 savaş uçakları bulunuyor.
F-4E
1955-1974 ortasında süren Vietnam Savaşı sırasında dünya çapında ünlenmiş ABD imali uçaklar olan F-4’ler, 1970’li yıllarda birinci kere 40 uçakla Türkiye’nin envanterine girdi. O periyot 10’dan fazla ülkenin kullanmaya başladığı avcı bombardıman F-4E uçaklarından 1980 yılına kadar 32 adet daha satın alındı.
1980’li yıllarda ikinci el 70 adet; 1991-1992 yıllarındaki Körfez Savaşı sırasında da 40 adet F-4E Phantom uçağı Türkiye’ye hibe edildi.
O periyot akıllı bomba kullanma ve havadan karaya güdümlü füzeleriyle bu uçakların, taarruz kabiliyetini büyük oranda artırdığı açıklandı.
Böylelikle Türkiye’nin envanterine 1990’lara gelindiğinde 182 adet F-4E savaş uçağı girmişti.
1997’de İsrail’le yapılan muahede kapsamında bu uçaklardan 54’ü, 2003’e kadar modernize edildi ve F-4E Terminatör 2020 ismini aldı.
2. ve 3. kuşak savaş uçakları olan F-4E’ler, vakit içinde çok sık kaza/kırıma uğradıkları ve gelişen teknolojiyi yakalayamadıkları tenkitleriyle kamuoyunda anılmaya başladı.
F-35’lerin etkin hizmete başlamasıyla birlikte 2020 yılında F-4E’lerin tamamını envanter dışı bırakma planları gündemdeydi. Lakin 15 Temmuz 2016’daki darbe teşebbüsünün akabinde Gülen cemaatiyle ilişkili olduğu gerekçesiyle vazifeden alınan pilotların büyük bir kısmının F-16 pilotu olması, F-35 projesinde de gecikmeler yaşanması sebebiyle F-4E’lerin etap evre emekli edilmesi planı yavaşlatıldı.
Şu an Türkiye’nin envanterindeki bir filo kadar, yani 30 civarı F-4E faal olarak kullanılıyor.
F-35 projesinden de çıkarılan Ankara, şimdilik F-4E’leri envanterden çıkarma planını rafa kaldırdı.
Getty ImagesEmekli edilen uçaklar ise üç formda bedellendiriliyor:
- Yedek kesim için koruma ediliyor
- Anıt olarak ülkenin çeşitli bölgelerinde sergileniyor
- Makine Kimya Enstitüsü (MKE) hammadde sağlamak için eritiyor
BBC Türkçe‘ye konuşan Emekli Hava Pilot Tümgeneral Beyazıt Karakuş, F-4 filosunun uçuş ömrü uzatıldığı için rastgele bir düşünce gözükmediğini söylüyor ve “Bu uçaklar için 2030’ları geçecek formda modernizasyon yapıldı. Her uçak ve materyal, yeni bir uçak geldiğinde ve oburlarının işletme masrafları artmaya başlayınca devreden çıkartılır. Ancak şu anda F-4’lerin kullanılmasına devam edilecek” diyor.
Bu uçaklar şu an Güney Kore, Japonya, Yunanistan ve İslam İhtilali öncesi satın alınanların güncellenmesiyle İran’da etkin olarak kullanılmaya devam ediyor
F-16
Türk Hava Kuvvetleri’nin envanterine 1987’de giren ve o zamanki ismiyle Türk Uçak Sanayii Anonim İştiraki (TUSAŞ) tarafından büyük oranda üretilmeye başlayan F-16’ların çeşitli modelleri var.
Birinci modeli Blok 1 olan bu savaş uçaklarının en yeni modelleri Blok 70/72’ler.
Türkiye’nin aldığı birinci F-16’lar Blok 30 modeliydi.
1987-1995 ortası 160 adet F-16, Türkiye’nin envanterine girdi. Bunların 8 adedi ABD’den satın alınırken 152’si TUSAŞ tarafından monte edildi.
1999’a kadar 80 adet F-16 daha envantere katıldı.
Böylelikle 2000’li yıllara girerken 12 filoluk F-16 adediyle Türk Hava Kuvvetleri’nin asıl gücünü F-16’lar oluşturmaya başladı.
ABD ile mutabakatlı olarak beş ülkenin ortak üretime katıldığı F-16’lar, TUSAŞ tarafından yalnızca Türk Hava Kuvvetleri için değil; başka ülkelere satılmak üzere de üretildi.
Lakin 2000’li yıllarda bu defa F-16’lar da kaza/kırım haberleriyle anılmaya başladı. Teknolojik gelişmeleri yakalayabilmek ve gövde ömrünü uzatabilmek için modernizasyon gereksinimi öncelik kazandı.
Lockheed Martin firmasıyla yapılan muahede kapsamında 30 adet F-16 daha 2012’de Türk Hava Kuvvetleri filosuna katıldı.
Bugün, kaza/kırıma uğrayanlar çıkarıldığında yaklaşık 250 kadar F-16 uçağı Türk Hava Kuvvetleri tarafından etkin olarak kullanılıyor. Uzmanlar, kullanım süreçleri, modernizasyon kapasiteleri anlık değiştiği için teknik olarak tam bir sayı vermenin mümkün olmadığını söylüyor.
Getty ImagesTürkiye’nin en sık askeri operasyon düzenlediği ve iç siyasette tartışmalara yol açarak geniş yer tutan Irak’ın kuzeyinde, Türk Silahlı Kuvvetleri’nin yaptığı açıklamalara nazaran, bir operasyonda bir filodan, yani 20’den fazla F-16 uçurulduğu oluyor.
Fakat 10 yılı aşkın müddettir envantere yeni bir uçak girmemiş olması, mevcut F-16’larda güncelleme gereksinimini doğuruyor.
F-16’larda modernizasyon çalışmaları
Lockheed Martin şirketinin “Fighting Falcon” yani “Savaşan Şahin” ismini verdiği F-16’ların en yeni konfigürasyonu, Blok 70/72’ler.
Türkiye’deki en gelişmiş varyasyon ise Blok 50+’lar.
Tek motorlu avcı uçaklar olarak üretilmeye başlayan F-16’ların Blok 40 varyasyonunda evvel gece görüşü geliştirildi, akabinde taşıyabileceği silah çeşitliliği artırıldı; Blok 50’de gelişmiş füzeleri taşıma özelliği getirildi. Blok 50+’da ise radar özellikleri geliştirildi, taşıyabileceği yakıt ölçüsü artırıldı ve zırh eklendi.
Türk Silahlı Kuvvetleri’nin envanterine birinci giren F-16’lar olan Blok 30 F-16’ların da 2035’e kadar F-35’lerin eklenmesiyle kademeli olarak emekli edilmesi planları gündeme gelmişti. Çünkü kâfi sayıda yeni uçak alındığında, eski model uçakların modernizasyonu ve kullanımı daha masraflı hale geliyor.
Lakin Türkiye’nin F-35 programından çıkarılması sonrası modernizasyon çalışmaları öncelik kazandı.
2005’te ABD idaresi ile Ankara ortasında varılan mutabakat gereği Lockheed Martin ile 1,1 milyar dolarlık bir mutabakat imzalandı. Bu mutabakat gereği, o tarihte Türk Havacılık ve Uzay Sanayii A.Ş. ismini alan TUSAŞ ve ASELSAN, F-16’ların hem kabiliyetini artırmak hem de modernizasyon için çalışmalara başladı.
Uçak içinde kullanılan aygıtların modernize edilmesi ve silah sistemlerinin geliştirildiği bu çalışma kapsamında birinci deneme 2010’da 10 adet F-16’da denendi. Başarılı olunca 165 uçağa da seri modernizasyon uygulaması yapıldı.
Yani F-16’ların yarısından fazlası 2010’da yerli imkanlarla modernize edilmiş ve Blok 50+ düzeyine getirilmiş oldu.
Getty ImagesTürkiye’nin elindeki yaklaşık 30 adet F-16 Blok 30 savaş uçağı, 8 bin saatlik uçuş mühletini doldurmaya yaklaşınca, bunu 12 bin saate çıkaracak ve ömürlerini en az 2030’a kadar uzatacak bir modernizasyon gereksinimi doğdu.
2016’da başlayan modernizasyon projesinin 2023’te tamamlanması planlanıyor.
Modernizasyon çalışmaları muhtaçlığı karşılar mı?
Dünyada gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerin kullandıkları savaş uçakları 2. jenerasyon ve 3. jenerasyonları de barındırsa da artık çoğunlukla 4. kuşak ve orta formül olarak bulunan 4+ kuşaktan oluşuyor.
Türkiye’nin envanterindeki F-4E’ler 2 ve 3. jenerasyon olarak değerlendirilirken F-16’lar ise geliştirilmiş 3. kuşak olarak bedellendiriliyor.
F16’ların en gelişmiş varyasyonları 4 ve 4+ kuşaktan oluşuyor.
Türkiye’nin şu an satın almak istediği, 4. kuşak sayılan F-16 Blok 70’lerde ise sürat büyük oranda artırılırken her türlü hava şartında takip yeteneği geliştirildi.
Viper F-16’lar ise radarı nedeniyle 4+ kategorisinde kıymetlendirilebilir. Viper ve F-35’lerin radarları tıpkı, bu da Viper’lara düzey atlatıyor. Lakin F-35’lerin radarlarının görünmezlik ve sensör kabiliyeti de olduğu için 5. kuşak sayılıyor.
Getty ImagesF-35’lerin havadan karaya ve havadan havaya güdümlü füze özelliğiyle birlikte denizden gelecek akınları engelleme yeteneği de bulunuyor.
Viper modellerin asıl özelliği, yeni geliştirilmekte olan 5. jenerasyon savaş uçaklarıyla eşgüdümlü olarak çalışabilecek olması.
Lockheed Martin Havacılık’ın iş geliştirmeden sorumlu lider yardımcısı George Standrige, “F-16 V’ler [F-16 Viper] yeni F-16’ların ana çizgilerini oluşturacak” yorumunu yapıyor.
Türkiye’nin satın almak istediği tip uçaklar da F-16 Blok 70 Viper’lar. Bu uçaklar eldeki F-16’ların güncellenmesiyle ya da yeni eser satın alınarak elde edilebiliyor.
Türkiye’nin elindeki uçakları modernize ederek üst düzeye çıkarma isteği de, şu an NATO ülkelerinin yaptığı çalışmalarla eş vakitli olarak ilerliyor.
ABD, 5. kuşak savaş uçağı olan F-35’leri etkin olarak kullanmaya hazırlanırken tıpkı projedeki Türkiye’yi çıkarınca, Türkiye elinde güncelleme bekleyen uçakların işte bu düzeye uyumlu hale gelmesi için çalışmaya başladı.
Emekli pilot Karakuş, uçakların modernize edildiği sürece yaşlarının değerli olmadığını, Türkiye’nin F-16 filolarının birçok ülkeden daha yeni olduğunu belirtiyor.
Türkiye’nin F-16 üretiminde kusursuz üretimler ortaya çıkardığını; ABD’den sonra en fazla yanılgısız üretim yapan kuruluşun TUSAŞ olduğunu hatırlatan Karakuş, “Türkiye’nin Yunanistan yahut diğer ülkeyle silahlanma yarışına girmesine gerek yok. Ek uçağa da gereksinim yok. Lakin modernizasyona gelince; olması uygun olur. Uçakların modernizasyonu kitleri ABD’den satın alınsa da Türkiye’de yapılacak. Modernizasyon her vakit bir gereksinim lakin ek uçak olsa da olur, olmasa da olur. Mevcut sayı, yeni uçak almayı gerektirmiyor” yorumunu yapıyor.
Ulusal Muharip Uçak çalışması yeni kuşak teknolojiyi yakalamak için kâfi olur mu?
Getty Images TF-X örneği Atatürk Havalimanı’nda sergilendi Ankara, hala periyot F-35 projesine dahil olduğu 2010 yılında, 2020’li yıllarda envantere gireceği öngörülen F-35’lerle entegre olarak çalışabilecek 5. kuşak bir yerli savaş uçağı için çalışmalara başladığını açıkladı.
2011’de o dönemki Savunma Sanayii Müsteşarlığı’yla TUSAŞ ortasında muahede imzalandı; 2015’te birinci dizaynlar ortaya çıkmaya başladı; 2017’de çift motorlu olacağı açıklandı; 2018 sonunda da Ulusal Muharip Uçak (MMU) ismi verilen TF-X uçaklarının imaline resmen başlandı.
Ankara’nın Rusya’dan NATO sistemleriyle uyumsuz uzun menzilli hava savunma füzesi S-400’leri satın alma karar sonrası F-35 programından çıkarılması sonrası, MMU projesi, Türkiye’nin gelecekte 5. jenerasyon savaş uçağı sahibi olabilmesi için tek plan olarak kaldı.
TX-F’lerin hangardan çıkış tarihi olarak 2023 belirlendi. TUSAŞ CEO’su Temel Kotil, TUSAŞ’taki 4 bin mühendisin bininin, yani takımın dörtte birinin bu proje için çalıştığını açıkladı. Kotil’e nazaran birinci test uçuşunun 2025’te yapılması; seri üretime de 2030’da başlanması planlanıyor.
Şayet planlandığı üzere giderse, her yıl ortalama 24 uçak üretilmesiyle birlikte 5. kuşak savaş uçaklarının Türk Hava Kuvvetleri’ndeki mevcut filonun yerini alması 2040’ı bulacak.
Birtakım uzmanlar, şu an ABD, İsveç, İngiltere ve Fransa&Almanya iştirakinde birçok kurumun 6. jenerasyon için çalışmaya başladığını; 2040’ta başka NATO ülkeleri 6. jenerasyon uçak kullanmaya başlarken Türkiye’nin bu hususta geride kalacağı yorumunu yapıyor.
Karakuş, “Türkiye şu an hava kuvvetlerinde yüzde 90 oranında ABD’ye bağlı.” diyor ve ABD ile Türkiye ortasındaki tansiyonlu ortamda F-35 programından çıkılmış olmasını “Başkasının boyunduruğu altına girmekten kurtulmuş olduk” diye kıymetlendiriyor.
Türkiye 23 Eylül’de F-35 programdan kesin olarak çıkarıldı, akabinde F-16 başvurusu yaptı
Getty ImagesRusya’dan satın alınan S-400 füze savunma sisteminin kesimleri Haziran 2019’da Türkiye’ye ulaşmaya başladı. ABD, bu sistemlerin NATO sistemleriyle uyumlu olmadığı ve kapalı askeri bilgilerin Rusya’nın eline geçebileceği gerekçesiyle Ankara’ya reaksiyon gösterdi ve Temmuz 2019’da yeni kuşak savaş uçağı F-35 üretim sürecinden Türk ortaklarını çıkarttı.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, o devir “F-35’te yaşananlar kararlığımızı artırdı, inşallah kendi savaş uçağımıza kavuşacağız” açıklaması yapmıştı.
Akabinde F-35 programında kalabilmek yahut o tarihe kadar ödenen 1,4 milyar doları geri alabilmek için Ankara ile Washington ortasında bir trafik başladı. Türkiye, bu süreci yürütmesi için Arnold & Porter Kaye Scholer isimli şirketle lobicilik faaliyeti yürütmesi için anlaştı.
- Reuters: Türkiye, F-35 programına iştiraki için lobicilik faaliyeti yürüten firmayla mukavelesini bir yıl uzattı
- Erdoğan: S-400 konusunda geri adım atmamız kelam konusu değil, ABD ya F-35’leri verecek ya da paramızı
23 Eylül 2021’de, Türkiye programdan resmen çıkarıldı. Lakin bunun kamuoyuna duyurulması, ABD Savunma Bakanlığı’nın Türkiye’de Ulusal Savunma Bakanlığı yetkilileriyle görüşme yaptığı 27 Ekim tarihini buldu. Türkiye, programdan resmen çıkarıldığını bu görüşmenin akabinde Pentagon’dan yapılan açıklamayla öğrendi.
Bu tarih tam da Ankara’nın Arnold & Porter Kaye Scholer şirketiyle kontratın bittiği vakitlere denk geliyordu. Türkiye, şirketle imzaladığı 1,5 milyon dolar bedelindeki “stratejik ve yasal istişare hizmetleri” kontratını, Ağustos 2022’ye kadar uzattı.
Ekim ayı başında ise Türkiye, ABD’li Lockheed Martin tarafından üretilen 40 adet F-16 ve 80’e yakın F-16 modernizasyon kiti almak için ABD’ye başvurmuştu. Ankara’dan, bu yeni teklifin daha evvel F-35 programı için ödenen 1,4 milyar doların karşılığında yapıldığına dair açıklamalar geldi.
Türkiye, programdan çıkarılmadan evvel 100 adet F-35 almayı planlıyordu.
- ABD Dışişleri Bakanlığı: Türkiye’ye F-16 için finansal teklifte bulunmadık, Pentagon F-35 sorunun tahlili için Türkiye ile görüşüyor
- ABD Senato Komitesi’nden Türkiye’ye verilmeyen F-35 savaş uçaklarının modifiye edilmesine onay
- Türkiye 40 adet F-16 ve 80’e yakın modernizasyon kiti almak için ABD’ye başvurdu
- ABD, Türkiye’nin F-35 programına iştirakini askıya alıyor
Ulusal Savunma Bakanı Hulusi Akar, F-16 satışı için yapılan talebi gazetecilere anlatırken “Elimizdeki F-16’ların yenilenmesi lazım. Stratejik müttefikimiz, dostumuz ABD’den hem blok 70 Viper F-16 tedariki hem de elimizdeki kimi uçakların modernize edilmesi için teknik çalışma başlatıldı.” dedi.
Lakin bunun için, ABD Kongresi’nde kabul edilse ve ABD Lideri Joe Biden onay verse bile, türel olarak yeni bir süreç işlemesi gerekiyor. Halihazırda ödenmiş olan 1,4 milyar dolar, F-16 satışı için aktarılamıyor. Yani siyasi bir uzlaşıyla nihayetinde para ABD’de kalacak olsa bile öncelikle bu paranın teknik olarak Türkiye’ye iade edilmesi, sonra yeni mutabakat kapsamında yine ABD’ye ödeme yapılması gerekiyor.
