Mehmet Altan*
İbrani dilinde “Sefarad”, İspanya manasına geliyor.
Yahudi-Roma savaşlarından sonra Kuzey Afrika üzerinden İberya Yarımadası’na göç eden Musevilerin ocağına 1492’de Elhamra Kararnamesi ile kor ateşi düştü.
Ya din değiştirip Katolik Hristiyanlığı kabul edecekler ya da geri dönmemek üzere ülkeyi terk edeceklerdi.
Bir defa daha göç etmeyi tercih ettiler.
***
İşte İspanya’dan çıkartılan bu Yahudi toplumuna Sefarad Musevileri deniyor…
Sefarad Musevileri, “Ladino” denen İspanyolca’nın Kastilya lehçesiyle konuşuyorlardı…
Göçe zorlanan 90 bin Sefarad Yahudisi dünyanın farklı ülkelerine dağıldılar. Beraberlerinde İber Yarımadası’nda Orta Çağ’da konuşulan İspanyolcayı da götürdüler.
Bu ülkelerden biri de Osmanlı’ydı…
Hayatları üzere ana lisanları de göç ettikleri ülke lisanlarıyla harmanlandı.
***
Padişah III. Ahmet’in 1726’da yayınladığı ferman ertesinde İbrahim Müteferrika ile Sait Efendi’nin kurduğu birinci Türk matbaasından çok evvel, İspanya’dan göç eden Yahudiler matbaayı buraya getirdiler.
Osmanlı’da birinci matbaa 1493 yılında Musevi hahamı Gerson tarafından kuruldu. Gerson 1530’a kadar kurduğu matbaada çalıştı sonra da oğulları bu işi sürdürdü.
Musevi matbaalarının sayısı sonraki yıllarda İstanbul’da 19’a, Selanik, Halep, Edirne, Şam ve İzmir’de de 30’a yükseldi.
***
Osmanlı devletinin farklı etnik kümelere kültür özgürlüğünü imkanlı kılan yapısı, Ladino lisanının evrimleşerek yaşamasını sağlayan sebeplerden biri oldu.
Ladino diline Türkçe, Rumca, İbranice sözler eklendi… Lisanlar karşılıklı zenginleşti… İzmir’e mahsus bir hamur işi olan boyoz, palavra ve kaşar sözleri, Ladinodan Türkçeye giren sözler …
Börek, köprü üzere sözler de Türkçeden Ladinoya katılanlar ortasında…
***
Türkiye’de yaşayan Yahudiler, İspanyolca ve Ladino lisanında 102 gazete çıkardılar. Bunların 86’sı Osmanlılar devrinde, 16’sı ise 1923’ten sonra yayınlandı.
Cumhuriyet devrinde yayınlanan en değerli gazeteler şunlardı:
—El Tiempo (1871-1930; 1947-1972);
—El Telegrafo (1872-1930);
—La Boz del Oriente (1931-1939);
—La Tienda de Yaakov (1931-1933);
—El fugueton (1909-1931);
—La Boz de Türkiye (1939-1949);
–Ve Chabat; Atikva; La Vara; La Tuz; La Trompeta; La Vera Luz.
***
Cumhuriyet’in en büyük yanlışlardan biri azınlıklarla arbede etmesi oldu…
Bugüne gelinmesinin, dünyalaşmanın eksik kalmasının temel nedenlerinden biri bu büyük küsurdu.
Türkiye’yi şenlendiren ve renklendiren o çeşitlilik gitgide azaldı. Bugün ise yok olmaya yüz tuttu.
Aynı Ladino lisanındaki gazeteler üzere…
***
“Vatandaş Türkçe Konuş” Kampanyası…
Trakya Olayları… O dehşetli, kan donduran Varlık Vergisi…
1950’den sonra da kendi yurttaşına karşı bu amansız zulüm sürdü ve azınlıkların Türkiye’de yaşama imkanını yok eden 6-7 Eylül’le düzgünce çıldırdı…
Bu siyasal delirme sonucu 1950’li yıllardan sonra Türkiye’de yaşayan Musevi, Rum ve Ermeni azınlıkların nüfusu süratle azaldı.
***
Düşünün ki büyük bir itina ve estetik dikkat ile gerçekleştirilen ve Netflix’te yayınlanan Kulüp dizisi ile birinci defa İstanbul’daki Sefarad Yahudi cemaati ana akım sayılabilecek bir yayın organında görünür oldu.
Bu olağan mi?
Düşünün ki yeniden bu dizi ile birlikte, Türkiye’de yaşayan geniş toplum bölümleri, birinci sefer Ladino ile tanıştı.
Bu nasıl bir ülkede yaşadığımızı göstermiyor mu?
Varlık Vergisi üzere izi hiçbir vakit silinmeyecek olan bir tarihî utançla hala yüzleşmemişken, bir sulh ceza hakimi “Yahudi” sözünü hakaret saydı. Üstelik büyük bir beğeni ile popülerleşen Kulüp dizisi oynarken…
***
Diziyle görünürlük kazanan Ladino dili, tarihleri İspanya’ya uzanan Sefarad Musevilerinin 500 yıldır konuştuğu bir lisan.
Bugün yüklü olarak 50 yaş üstü nüfusun konuştuğu Ladino, UNESCO’nun tehlike altında gösterdiği lisanlar ortasında.
Tüm dünyada bu lisana aşinalığı olan bireylerin sayısının 200 bin civarında olduğu iddia ediliyor.
Pekala, Türkiye’de kaybolma tehlikesi altındaki lisanları korumak için ne yapılabilir?
UNESCO’ya nazaran, toplumların o lisanı konuşabilmesi ve çocuklarına öğretebilmesi için uygun şartların yaratılması gerekiyor. Bunun yolu ise azınlık lisanlarını tanıyan, koruyan ve anadilde eğitimi destekleyen siyasetler oluşturmaktan geçiyor.
Bu türlü bir iklim var mı? Ne gezer…
***
İspanyolca ve Ladino lisanının 102 gazete ile başlayan serüveninden bugüne, yaz ayları dışında aylık yayınlanan Türkçe Göztepe Kültür Derneği mecmuası ile Ladino lisanında yazılan birtakım yazılar haricinde Türkçe yayınlanan aylık Tiryaki’yi bir yana koyarsak, yalnızca 1947 yılından beri yayınlanan haftalık Şalom kaldı.
***
Basın tarihinin acıklı sayfalarından biri de lakin 2021 yılında geniş kesitler tarafından keşfedilen, kökleri İspanya’ya uzanan Sefarad Musevilerinin 500 yıldır konuştuğu Ladino lisanının ve o lisanın sahibi Sefarad Musevilerinin hikâyesidir…
* P24’te yayımlanmıştır.