*Dr. Mahfi Eğilmez
Yanlış kullanılan bir kavram: Devalüasyon
Son yıllarda pek çok kere sorup yanıtlamaya çalıştığımız bir soru bu. Tekraren yaptığım bir yanlış kullanım düzeltmesini bir daha yapayım: TL’nin yaşadığı paha kaybının ismi bedel kaybıdır devalüasyon değil. Zira devalüasyon teknik olarak sabit kur rejiminde ve idari bir kararla olur. Devalüasyon olması için kur rejiminin sabit kur rejimi olması gerekir. Meğer biz uzun müddettir dalgalı kur rejiminin içindeyiz. Devalüasyon olması için paranın yabancı paralar karşısında pahasının düşürülmesi için idari bir karar alınması gerekir. Halbuki dalgalı kur rejiminde paranın yabancı paralar karşısındaki bedeli piyasada oluşan arz ve talebe ve hiçbir idari karar alınmasına gerek kalmaksızın nazaran anlık olarak değişime uğrayabilir. Otuz yıldan fazla müddettir dalgalı kur rejimi içinde olan Türkiye’de bu periyotta birkaç devalüasyon da olmadı değil. Mesela 1994 krizinde Türkiye dalgalı kur rejimindeyken devalüasyon yaparak dünya iktisat tarihine geçmişti. Bunu sonraki yıllarda da birkaç defa denedi.
Artık gelelim Türk Lirasının son devirde niye süratle kıymet kaybettiğine. Bunun iç ve dış nedenleri var.
TL’nin bedel kaybının dış nedenleri
Bir paranın yabancı paralara karşı kıymet kaybı bazen o paraların değerlenmesinden kaynaklanır. Ekseriyetle bir ülke parasının dış bedelinin ölçülmesi dolara karşı yapıldığı için dolara nazaran kıymetlendirme yapılması adet olmuştur. Dolar Endeksi (Doların, Euro, Yen, Sterlin, Kanada Doları, İsveç Kronu ve İsviçre Frangından oluşuyor) Kasım ayı başından bugüne kadar çıkışına devam ederek 94’lerden 96’lara kadar yükseldi. Sırf Euro/Dolar paritesine bakarsak orada da Doların bedel kazanmasını görebiliriz. Euro/Dolar paritesi son bir ayda 1,16’lardan 1,13’lere geriledi. Buna nazaran Dolar 1 Kasımdan bugüne kadar bu altı para ünitesinin yüklü ortalamasına nazaran yüzde 2,1 oranında, sırf Euro’ya karşı da yüzde 2,4 oranında paha kazanmış bulunuyor.
Dolar öteki paralara karşı kıymet kazanınca TL’ye karşı da bedel kazandı. TL’nin 1 Kasımdan (9,54) bugüne (10,73) kadar Dolara karşı bedel kaybını hesaplayalım (Doların TL’ye karşı bedel kazanmasını değil de TL’nin Dolara karşı kıymet kaybetmesini ele aldığımız için hesabı aşağıdaki üzere yapmamız gerekiyor):
1 Kasımda 1 USD = 9,54 TL idi. Buna nazaran 1 TL (1 / 9,54 =) 0,105 USD ediyordu
Bugün 1 USD = 10,73 TL. Buna nazaran 1 TL (1 / 10,73 =) 0,093 USD ediyor.
Bu devirde TL’nin Dolara karşı bedel kaybı: 0,0105 / 0,093 x 100 = % 12,9 oluyor.
Bunun kabaca 2 – 2,5 puanlık kısmı Doların başka paralara karşı bedel kazanmış olmasından geldiğine nazaran geriye kalan yüzde 10 oranındaki paha kaybının dışarıyla ilgisinin olmaması gerekir.
TL’nin bedel kaybının iç nedenleri
TL’nin 1 Kasım ile 18 Kasım ortasındaki 18 günde Dolara karşı yaşadığı yüzde 12,9 oranındaki rekor paha kaybının yüzde 3’e kadar olan kısmının Doların bütün paralara karşı paha kazanmasından yani dış olaylardan kaynakladığını saptadık. Artık geriye kaldı yüzde 10 oranındaki paha kaybının nereden kaynaklandığını bulmak. Bu kaybın nedenleri büsbütün iç nedenler. Bunların başında Merkez Bankası’nın, enflasyonun (baz etkisiyle) düşeceğine ait varsayımlarına dayalı olarak faiz indirimlerine girişmesi yer alıyor. Bu teşebbüse başlanmasından kısa bir mühlet sonra enflasyonda düşüş olmadığı ve olmayacağı anlaşılmasına rağmen Merkez Bankası faiz indirimine devam etti Tablo için kaynaklar: TÜİK fiyat endeksleri ve TCMB faiz bilgiler.)
Bu aya gelinceye kadar ‘faiz enflasyonun nedenidir’ telaffuzuyla yetiniliyor ve faizdeki indirimlerin enflasyonu düşürmek için yapıldığı belirtiliyordu. Son bir ayda bu telaffuz devam ettirilmekle birlikte TL’nin yabancı paralar karşısında olağan dışı bir süratle kıymet kaybetmesinin plan dışı bir durum olmadığını vurgulamak için bu sefer ‘cari açığın düşürülmesinin enflasyon meselesini çözebilmenin temel taşı olduğu’ vurgulanmaya başlandı. Buna nazaran faizin düşürülmesi enflasyonu çözerken kuru da yükselteceği için ihracatı artıracak, ithalatı düşürecek ve bu yolla cari açık sorunu ve hasebiyle da enflasyon sorunu çözülecekti.
Geçmişte yaşananlara baktığımızda cari açıkla enflasyon ortasındaki bağlantının sanıldığı kadar güçlü olmadığını, mesela bütçe açığının enflasyon üzerinde daha güçlü tesirleri olduğunu görüyoruz. Türkiye’de son 20 yılda enflasyonun en düşük olduğu yıllar 2010 ve 2012 yıllarıdır (yılsonu enflasyonu sırasıyla yüzde 6,4 ve 6,2 idi.) Bu yıllarda cari açık sırasıyla yüzde 6,2 ve 6,1 üzere yüksek oranlardaydı. Buna karşılık yüzde 0,9 cari fazla verilen 2019 yılında enflasyon yüzde 11,8 olarak gerçekleşmişti. Özetle söylemek gerekirse cari açıkla enflasyon ortasındaki hatta kur ortasındaki alaka bu sıkıntıyı açıklayacak bir bağlantı değildir.
Ödemeler istikrarı hesaplarına baktığımızda ihracatta artış, ithalatta gerileme ve münasebetiyle cari açıkta bir düşüş olduğunu görebiliyoruz. Ne var ki bu gerileme ihracatta daha fazla malı daha ucuza satarak ve ithalatta da daha az malı daha değerliye almak üzere bir sonucu da beraberinde getirerek dış ticaret yapımızda hasar yaratıyor.
Bu ay içinde yaşanan bu gelişmelere öteden beri yaşadığımız toplumsal, siyasal ve ekonomik riskleri de eklersek karşımıza TL’nin paha kaybını açıklayan genel tablo çıkıyor.
Sonuç yerine birkaç cümle
Faiz, enflasyonun nedeni değil sonucudur. Enflasyonun nedeni iktisattaki risk artışlarıdır. Bunlar bütçe açığından, cari açığa, izlenen yanlış iktisat siyasetine, risk artırıcı telaffuz ve açıklamalara, toplumsal ve siyasal ömürde geriye gidiş atılımlarına, komşularla ve başka ülkelerle ilgilere, dış siyasetteki gelişmelere kadar pek çok nedeni kapsar. Risklerdeki artış, iktisatta beklentileri bozar. Bu bozulma yabancı yatırımcıların beklentileri kadar yerli yatırımcıların da beklentilerini bozar. Bu bozulmaların sonucunda TL paha kaybeder. TL’deki kıymet kaybı ithal girdi maliyetlerini ve dış borçların TL karşılığını yükselterek üretim maliyetlerini yükseltir. O da sonunda fiyatların yükselmesine ve enflasyona yol açar.
Özetle söylemek gerekirse Türkiye, son yıllarda yapılması gereken ekonomik atakların tam aksisini yaparak iktisadın daha da bozulmasına yol açmıştır.
Enflasyonun yükselerek devam ettiği bir ortamda faizlerin düşürülmesinden yalnızca bankalar çıkarlı çıkar.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in ferdî blogundan alınmıştır.