Diplomatik bağları 10 yılı aşkın müddettir sık sık kopma noktasına gelen Türkiye ve İsrail ortasında yeni bir olağanlaşma periyodu başlıyor. İsrail Cumhurbaşkanı Isaac Herzog, 14 yıl sonra bugün Türkiye’ye resmi bir ziyaret gerçekleştiriyor.
Herzog ve Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın gündeminde “İsrail-Türkiye bağlantıları, iki devlet ve halkları ortasında çeşitli alanlarda iş birliğini genişletme potansiyeli de dahil olmak üzere çeşitli ikili konular” yer alıyor.
Ankara-Tel Aviv münasebetlerinin geçmişine bakıldığında, alçak koltuk krizinden Mavi Marmara’ya, ABD Büyükelçiliği’nin Kudüs’e taşınmasından Doğu Akdeniz’deki güç tansiyonuna birçok kriz var.
Cumhurbaşkanı Herzog, bu krizler periyodu sonrasında 2008’den bu yana Türkiye’yi ziyaret eden birinci İsrailli başkan olacak.
Pekala Türkiye-İsrail bağlantıları bu noktaya nasıl geldi?
Gerginlik periyodundan krizler devrine
1900’lerin ortasında İsrail devletinin kurulmasıyla başlayan başlayan ikili münasebetler, 2000’lere kadar inişli çıkışlı geçti. Bu tarihten sonra ise Ankara-Tel Aviv ortasında gerginlik devrine girildi.
İkili bağlantılardaki en değerli uyuşmazlık mevzularından biri Filistin meselesi…
İsrail’e karşı daha radikal bir tavır alan İslami Direniş Hareketi “Hamas”ın Filistin’de güçlenmesi, 2006’daki seçimleri kazanması üzerine İsrail’in de tutumu sertleşti.
Türkiye, Hamas’a takviyesini hiçbir vakit gizlemedi. 2006’da Hamas önderi Halit Meşal’in sürpriz Türkiye ziyareti de iki ülke bağlantılarını etkileyen olaylardan biriydi.
2008’e gelindiğinde Gazze’de yaşananlar Türkiye ile münasebetlerde de krizin tırmanmasına neden oldu.
BBC‘One minute‘ krizine giden süreç
İsrail’in Gazze’den fırlatılan füzeleri münasebet olarak göstererek Aralık 2008’de başlattığı “Dökme kurşun” operasyonu, Ankara ve Tel Aviv bağlantılarında gerginliğe neden oldu.
Bu operasyonda birçok sivil 1300’den fazla kişi hayatını kaybetti, binlerce kişi de yaralandı.
Arkası arkasına yaşanan krizler, iki ülke ortasındaki tansiyonun daha da artmasına neden oldu.
Bu türlü bir ortamda iki ülkenin önderleri İsviçre’deki Davos tepesinde karşı karşıya geldi. Erdoğan ve İsrail Cumhurbaşkanı Şimon Peres, “Gazze: Ortadoğu’da Barış İçin Model” bahisli bir panele katıldı. Lakin panel sonunda Erdoğan’dan herkesi şaşırtan bir çıkış geldi.
Peres’in konuşmasının akabinde oturumu kapatmak üzere olan moderatöre “One minute” diyerek karşı çıkan ve kelam almak isteyen Erdoğan, sert açıklamalarda bulundu.
Erdoğan, Türk-İsrail münasebetlerinde tarih sayfalarına “One Minute” krizi olarak geçen bu olay sonrası yaptığı açıklamada halinin Peres’e yönelik olmadığını, moderatöre yönelik olduğunu söyledi.
One minute krizinin perde gerisiyle ilgili BBC Türkçe’ye konuşan gazeteci Serkan Demirtaş, “Dökme Kurşun” operasyonu başlamadan bir hafta evvel İsrail Başbakanı Ehud Olmert’in Ankara’da Erdoğan’la görüştüğünü hatırlattı; “Ortadoğu sıkıntıları konuşulurken Türk tarafı, İsrail tarafına operasyona kalkışmaması, bunun müzakerelerle çözülebilecek bir durum olduğu ihtarında bulunduğunu” söyledi.
İsrail’in bu uyarıyı dinlemeyip operasyona başlamasının Ankara’da “çok önemli bir reaksiyona, rahatsızlığa” yol açtığını tabir eden Demirtaş, One minute krizinin “bu kadar şiddetli ortaya çıkmasında bu hayal kırıklığının bir sonucu” olduğu değerlendirmesini yaptı.
Alçak koltuk krizi ve Mavi Marmara saldırısı
Tansiyonun yüksek olduğu bir süreçte arkası arkasına yaşanan krizler Ankara’nın diplomatik adımlar atmasına da neden oldu. “Alçak Koltuk” krizi ve akabinde gelen Mavi Marmara baskını, ikili bağları kopma noktasına getirdi.
Davos’tan tam bir sene sonra İsrail Dışişleri Bakanı Yardımcısı Danny Ayalon ile görüşen Türk Büyükelçi Oğuz Çelikkol’un alçak düzeydeki bir koltukta oturması tartışma yarattı.
O devir yaşananları BBC Türkçe’ye pahalandıran Çelikkol, Ayalon’un, “İsrail basınında çıkan Türkiye’ye danışmanlık yapan, Türkiye’ye yakınlığıyla tanındığı haberlerine kılıf bulmaya” ve ayrıyeten “partisine de kar sağlama” çalıştığını; bu nedenle “böyle bir kumpas içine girdiğini” söyledi.
Çelikkol, Türkiye’den yazılı özür dilenmesiyle İsrail’de büyükelçilik vazifesine devam ettiğini belirtti.
Bu özürle koltuk krizi de aşıldı. Fakat 31 Mayıs 2010 sabahı gelen bir haber, Ankara-Tel Aviv bağlarına derin bir iz bırakacaktı.
İsrail güçleri, Gazze’ye insani yardım götüren Mavi Marmara gemisine milletlerarası sularda baskın yaptı. Olay sırasında dokuz Türk vatandaşı hayatını kaybetti. Bir müddet sonra yaralanan bir Türk vatandaşı daha hastanede hayatını kaybedince, ölenlerin sayısı 10’a çıktı.
O periyot İsrail’deki siyasi ortamı aktaran Çelikkol, Binyamin Netanyahu’nun başbakanlık koltuğuna oturduğunu, çok milliyetçi ögelerin da partinin içerisinde olduğunu söyledi. Yaşanan bu olayda da bu ögelerin tesirli olmuş olabileceğine dikkat çekti.
Türkiye’nin kaideleri: Özür, tazminat ve Gazze ambargosunun kaldırılması
Gemi saldırısının akabinde Türkiye’nin, İsrail ile olan gerginliğin düşürülmesi ve olağanlaşması ismine üç talebi olmuştu.
Özür, tazminat ve Gazze ambargosunun kaldırılması…
Beklenen özür 2013 yılında gelse de olağanlaşma adımlarının atılması 2016 yılını buldu.
Türkiye ve İsrail, 28 Haziran 2016’da 6 unsurluk tazminat muahedesi imzaladı.
Muahedenin dördüncü unsurunda yer alan, “Her halükarda bu muahede İsrail’in, İsrail ismine hareket edenlerin ve İsrail vatandaşlarının Türkiye Cumhuriyeti yahut Türk gerçek yahut hukuksal bireyleri tarafından konvoy hadisesi ile ilgili olarak, kendilerine yönelik direkt ya da dolaylı olarak Türkiye’de yapılmış ve yapılacak her türlü türel ya da cezai talebe ait her türlü sorumluluktan büsbütün muaf tutulmalarını sağlayacaktır” kaidesi uyarınca açılan davalar düşürüldü.
Mavi Marmara gemisinde ölen Cengiz Songür’ün oğlu İsmail Songür, “Bu davaların sona ermesi Türkiye’deki hukuk sistemi için kara bir leke oldu” değerlendirmesini yaptı.
BBC Türkçe’ye konuşan Songür, “Mavi Marmara davalarındaki birinci ve en kıymetli istek Gazze’deki ambargoların kaldırılmasıydı. Maalesef Türkiye’deki hukuk tarzı olayı bu tarafından okumayıp yalnızca kimi siyasi çıkarlar uğruna insanların şahsi hukuk gayretini durdurdu ve düşürdü. Biz isterdik ki Türkiye Mavi Marmara’ya daha çok sahip çıksın. Lakin maalesef periyot dönem siyasi gereçlere, siyasi telaffuzlara alet edilmekle birlikte haksız ve hukuksuz halde o gemi iştirakçilerinin davaları düşürüldü” sözlerini kullandı.
Mavi Marmara olayının yaşandığı devir Başbakanlık misyonunu yürüten Recep Tayyip Erdoğan, 29 Haziran 2016’da yaptığı bir açıklamada “Siz bu türlü bir insani yardımı götürmek için günün Başbakanına mı sordunuz?” demiş ve reaksiyon çekmişti.
Erdoğan’ın bu kelamlarıyla ilgili de konuşan Songür, “Sanki Mavi Marmara’nın gitmesinden haberleri yokmuş üzere siyasi çevreler bir hal takınmaya başladılar. O devir siyasi telaffuzlar uğruna Mavi Marmara olayı evvel sahiplenildi, sonra terk edildi. Aslında şehitleri, şehit yakınlarını, gazileri de üzen en çok şey bu olmuştur” dedi.
İsrail ile Türkiye ilgilerinde son periyotta atılan adımları da kıymetlendiren İsmail Songür, Türkiye’nin “Sanki geçmişte hiçbir şey olmamış, kendi vatandaşlarının kanını dökmemiş, kendi askerinin kanını dökmemiş üzere davranması süreç ismine üzücü olduğunu” söyledi.
Krizler devrinde son perde: ABD Büyükelçiliği’nin taşınması
2016 sonunda karşılıklı büyükelçi atamasıyla olağanlaşan münasebetler kısa müddet sonra yine gerildi.
Aralık 2017’de ABD Lideri Donald Trump’ın Kudüs’ü İsrail’in başşehri olarak tanıdığını ilan etmesi ve ABD Büyükelçiliği’nin Tel Aviv’den Kudüs’e taşıması Türk-İsrail münasebetlerindeki bir öbür kırılma noktası oldu.
Filistinlilerin reaksiyon protestolarında sivillere yönelik hücumlar nedeniyle çok sayıda insan öldü ve yaralandı. Bunun üzerine Türkiye 15 Mayıs 2018’de Tel Aviv büyükelçisini istişareler için merkeze çağırdı.
Filistin sıkıntısının bağlantılara tesirini pahalandıran Emekli Büyükelçi Çelikkol, “Türkiye’nin şunu görmesi gerekiyor; hem Filistin meselesinin çözümlenmesine hem de Filistinlilere daha fazla katkı yapmamızın yolu İsrail’le bağlantılarımızın aşikâr bir seviyede tutulmasından geçiyor. Bu bir vakitler herhalde tam olarak değerlendirilmedi diye düşünmek mümkün” dedi.
Birçok krizin akabinde bugüne gelindiğinde ise Isaac Herzog’un cumhurbaşkanı seçilmesi sonrası yeni bir periyodun başlangıcı oldu.
BBCOrtadoğu ile alakalarda olağanlaşma süreci
Geçtiğimiz periyotlarda Türkiye’de hükümete yönelik en büyük tenkitlerden biri dış siyasette yalnızlaşılması olmuştu. Artık ise Doğu Akdeniz’e komşu ülkeler ve Körfez ülkeleriyle tekrar bir olağanlaşma sürecine girildi.
Gazeteci Serkan Demirtaş, ABD’de Joe Biden’ın iktidara gelmesinin Türkiye ve öteki ülkelerin dış siyasetlerinde bir değişime gidilmesi gerekliliğinin ortaya çıktığını belirtiyor.
Türkiye’nin de bu süreçte siyasetlerini değiştirdiğini belirten Demirtaş, “yalnızlaşmayı kırmak için değerli bölge ülkeleriyle tekrar olağanlaşma sürecine geçmek üzere bir siyaset geliştirdiği” değerlendirmesini yaptı.
BBC Türkçe’ye konuşan gazeteci Karel Valensi de İsrail’in her vakit Türkiye ile alakaların düzgün tutmak istediğini söylüyor.
Güç işbirliklerine dikkat çeken Valensi, “Doğu Akdeniz’de bir doğalgaz boru sınırı yapılacaksa bunun Türkiye’nin oluru olmadan olması pek mümkün değil. Zati Amerika da dayanağını kesti. Burada boru sınırları var, Türkiye’de… Oralara bağlanıp oradan Avrupa’ya satmak hala ve her biçimde en uygun, en ekonomik tahlil. İki ülkenin birbirine muhtaçlığı var. İsrail hiçbir vakit Türkiye’den gelecek olumlu bir adıma kapısını kapatmaz. Bu sefer de kapatmadı zaten” dedi.
Valens’nin Ankara ve Tel Aviv ortasındaki olağanlaşma adımlarında dikkat çektiği bir öteki nokta ise “halkların hazır olup olmadığı” konusu…
Türkiye-İsrail münasebetlerinin 2008’den itibaren büyük darbeler aldığına vurgu yapan Valensi, “İlişkiler yalnızca başkanların konuşmasıyla normalleşmez, halkların da ilgisinin olağanlaşması lazım” tabirini kullandı. Türkiye’de İsrail’le alakaların düzeltilmesine takviyenin az olduğunu belirten Valensi, İsrail tarafının ise bu bahiste daha olumlu olduğu söyledi.