Hal bilgisi nedir hakkında merak ettikleriniz tüm ayrıntılarıyla haberimizde. Biçimbilim, yapıbilim, biçim bilgisi, form bilgisi, morfoloji yahut yapı bilgisi dilbilimde sözcüklerin içyapısını inceleyen alt koludur. Pekala, Form bilgisi nedir? Hal bilgisi bahis anlatımı! Biçim bilgisi morfoloji kavramının kökeni nedir? Biçim bilgisi ne demek? İşte ayrıntılar haberimizde…
BİÇİM BİLGİSİ NEDİR?
Biçimbilim, yapıbilim, biçim bilgisi, form bilgisi, morfoloji yahut yapı bilgisi dilbilimde sözcüklerin içyapısını inceleyen alt kısmıdır. Temel inceleme objesi, lisanın mana taşıyan en küçük modülleri olan biçimbirimlerdir. Biçimbilim, sözcükleri, nasıl oluşturulduklarını ve öteki sözcüklerle ilgilerini inceler ve sözcüklerin kök, gövde ve ek üzere bileşenlerinin yapısını tahliller.
Çağdaş dilbilimin alt alanı olan biçim bilimi, bir lisanın mana taşıyan en küçük modüllerinin (biçim ünitesi, morfem) araştırmasını yapar. Biçim üniteleri farklı biçimlerde kullanılır, mana ayırıcı en küçük ünitelerden (fonem) oluşur ve bunların sözlerini oluşturur. Biçim ünitesi sözlerin iç yapısındaki lisan olgularına ait kurallarla ilgilenir.
HAL BİLGİSİ MORFOLOJİ KAVRAMININ KÖKENİ NEDİR?
Morfoloji klâsik lisan bilgisinde, bükün biçimlerinin ve söz cinslerinin çözümlemesini kapsayan ve kelam yapısını da dikkate alan biçim bilgisidir.
Morfoloji kavramı, tipik sözcük yapılarını tanımlamak için lisan bilimciler tarafından 19. yüzyılda ele alınmıştır. Bu kavram köken olarak, bilhassa Botanik’teki biçim bilgisini başlatan Goethe’den gelmektedir. August Schleicher bu kavramı, dilbilim için 1860 yılında yalnızca başlık olarak benimsedi. Morfemleri ise birinci olarak Leonard Bloomfield konulaştırdı. Bloomfield (1933) ve Harris (1951) bu hususa başka birer kısım ayırarak yapıtlarında yer vermiştir. Morfoloji, pozisyon açısından daima bir değişime uğrarken hem hangi lisan betimsel alanların ona dahil edilip edilmeyeceği sorusu, hem de değişik gramer sınıflarının düzenleyici sistemlerine nasıl dahil edileceği konusu farklı yaklaşımlarla ele alınmıştır.
Kelam türetme
Kelam türetme temelbirim ve eklerin birleştirilmesiyle oluşturulan söz yapılarıdır. Misalen; iyi-lik, güzel-lik gibi… Âlâ kelamına –lik eki getirilerek sıfattan isim türetilmiştir.
Birleşik söz yapma
Birleşik sözler en az iki kelamın bir ortaya getirilmesiyle oluşur, lakin bu kelamlar istenildiği kadar öğe içerebilir. Mesela; dil-bilim kelamı lisan kelamı ile türemiş isim olan bil-im kelamı bir ortaya getirilerek ‘dilbilim’ formunda birleşik söz yapılmıştır.
Kısaltmalar
Kısaltmalar şu biçimde ayrılabilir:
Birleşik sözlerin yalnızca baş harflerini kullanarak yapılan kısaltmalar,
Yeni bir sesbilgisel sözcük oluşturacak formda yapılan kısaltmalar: Türk Lisan Kurumu→ TDK
Uzun sözlerdeki kimi ünitelerin atılmasıyla yapılan kısaltmalar: Üniversite→ Üni
Evrişim
Kimi lisan bilimcilere nazaran evrişim konusu biçim bilgisi içerisinde ele alınır. Evrişim, bir sözün biçim değişikliği olmadan söz çeşidinin değişmesidir. Örneğin; “Adam hoş konuştu” ile “güzel çiçeklerden bir demet aldı” cümlelerinde “güzel” kelamı biçimsel bir değişikliğe uğramadan birinci cümlede zarf, ikinci cümlede sıfat misyonundadır.
Almancada kimi isimlerin tekil ve çoğul halleri birebirdir. Das Kissen (tekil), die Kissen (çoğul), bu sözcükte de hiçbir biçimsel değişiklik yoktur ve evrişime uğramış bir sözcüktür.
Evrişimin diğer bir tarifi ise, morfemde hafif bir değişiklik olabileceği tarafındadır, bu türlü kelamlar de bükün konusuna dahil edilebilir. Bu bağlamda evrişimin birinci belirttiğimiz tarifi Sıfır-türetme olarak isimlendirilir.
Sözlerdeki biçimsel olaylar, öteki hiçbir değişiklik olmadan yalnızca önek ve soneklerden oluşuyorsa kurallara uygun olan sözlerle betimlenir. Arapçadaki birtakım sözcük türetme kurallarında olduğu üzere birtakım durumlar kurallara uygun olan lisanlarla anlaşılmaz.
Sınırlamalarda ortaya çıkan sıkıntılar
Kelam bilgisi ve bükünün bölümlenebilirliğine dair tartışmalar hala sürmektedir. Kimi okullarda sözcük bilgisi kendine has bir alan olarak, kimi okullarda ise biçim bilgisinin alt alanı olarak öğretilmektedir. Ancak biçim bilgisi sözcük bilgisinin alt alanı olarak alınırsa kelam bilgisini biçim bilgisinden ayırmanın hiçbir mantığı yoktur. Bir kolay ve belirleyici kurala nazaran kelam bilgisi ile bükün ortasındaki fark şudur: Sözcük bilgisinde yeni sözler türetilir, bükünde ise sözcüklerin manalarına katkı yapılarak sözlerin cümledeki fonksiyonları lisana getirilir. Mesela; Kelam bilgisi, hareket kelamına –siz eki getirilerek yeni bir söz oluşturulan alandır. Bükünde ise yeni bir söz türetilmez, yalnızca uyumluluk aranır, mesela; özne-yüklem ahengi, çoğul isimlerde yüklem de çoğul olur ya da yazmak fiilinin özneye nazaran (yazıyorum, yazıyorsun) çekimi üzere durumlar bükünün ilgilendiği bahislerdir.
Bükün ve cümle bilgisinde tıpkı dilbilgisel ve anlambilimsel fonksiyonlar kelam konusu ise sınırlandırmalarda sıkıntılar ortaya çıkabilir. Örneğin; bükünlü lisanlar kümesinde olan Almancada şöyle bir kategori vardır: Almancada bütün isimlerin tanımlığı (Artikel) vardır. Bu tanımlıklar isimlerin cinsini, çekimlerini, tekil ya da çoğul biçimlerini, muhakkak ya da bilinmeyen olduklarını ve tıpkı vakitte isimle birlikte çekilen sıfat ve zamirlerin çekimini belirtir. Bu tanımlıklar “der, die, das”tır. Mesela; Löwe (arslan) kelamı söz bilgisindeki –in ekini alarak Löwin (dişi arslan) olur. Bir cümlede kullanılan Artikeller her vakit çekimlenir, ancak Almancadaki çok az isim cinse nazaran değişir.
Bir lisanın mana taşıyan en küçük ünitesi olarak tanımlanan morfem, biçim bilgisi dahilinde kesimlere ayırma imkânları sunar ve bilimsel tartışmalara yol açar.
BİÇİM ÜNİTESİ
Lisanın mana taşıyan en küçük yapı ünitesi olan biçim ünitesi, bir sözün şimdi sınıflandırılmamış öğesidir. Morflara sözleri modüllere ayırarak ulaşılır. Mesela; “O her gün okula gider” ve “Giderayak işlerim var bitirilecek” cümlelerinde gitmek fiiline –er morfemi getirilerek farklı manalar oluşturulmuştur.
Farklı morflar farklı hallerde birebir fonksiyonu görüyorsa, bunlara da biçimbirimlerin allomorfları denir. Türkçede bu duruma şu halde örnek verilebilir:
Örnek 1: “Annemler geldi.” ve “Annemgil geldi.” Bu cümlelerdeki “anne” sözcüğüne eklenen “-ler” ve “-gil” sözcükleri tıpkı manası vermektedir.
Örnek 2: “Öğrenciler yarın gelecekler.” ve “Arkadaşlarım bu imtihanı başaracaklar.” Bu cümlelerde “öğrenciler” ve “arkadaşlarım” sözcüklerinde “-ler” ve “-lar” ekleri tıpkı çoğul manasını vermektedirler. Birebir vakitte “gelecekler” ve “başaracaklar” sözcüklerindeki “-ecek” ve “-acak” ekleri tıpkı gelecek vakit kipini belirtmektedirler. Bu durum öteki lisanlarda de meydana gelmektedir. Örneğin; Kinder sözündeki –er, Hunde sözündeki –e, Fragen sözlerindeki –n, CDs sözleri –s, çoğul biçimi değişmeyen Wagen sözü çoğul biçimbirimlerin Allomorfemidir. Bu biçimde farklı biçimbirimler Senkretizm ismi verilir.
Bükün ve söz yapısı kuralları
Bükün, söz yapısında gözlemlenen farklı prosedür ve kurallara nazaran kümelere ayrılır.
Sıfat, isim ve fiil çekimi bükün sınıfına girer. Birçok müellif, sıfatlarda karşılaştırma ve bu karşılaştırma derecesini de bükün sınıfına koyarlar. Örneğin; ” Çay içiyorum” cümlesinde birinci tekil şahıs ve şimdiki vakit olarak kullanılan “-yor” ve “um” çekim morfemi vardır.
Son vakitlerde yapılan çözümlemelerde bükün, sözdizimsel seviyede bir role sahip olduğu için biçim ünitesi sınıfından sayılmamaktadır, fakat bu görüşle, anlambilimsel seviyede çoğul yapı ve Genus (cins durumu) çelişmektedir.
Edebiyat, Gündem – Longtail, Gündem, Eğitim, Hayat, Haberler
