Bu makale BBC Türkçe’de birinci olarak 24 Nisan 2015’de yayınlanmıştı
Çanakkale Savaşları, Osmanlı’nın Birinci Dünya Savaşı’ndaki hem en ‘büyük zaferi’ hem de en ağır kayıpları yaşadığı savaşlardan.
25 Nisan’da başlayan çıkarma sırasında Çanakkale’yi, başında Alman general Liman von Sanders’in bulunduğu Osmanlı 5. Ordusu savunuyordu. Çıkarma yapan İtilaf Devletleri ise Birleşik Krallık, Fransa ve Birleşik Krallık’ın kolonilerinden getirilen Hindistan, Avustralya ve Yeni Zelanda (Anzak) birliklerinden oluşuyordu.
Pekala Çanakkale savaşları neden kıymetli?
Karadeniz Teknik Üniversitesi Tarih Kısmı Öğretim Üyesi Prof. Dr. Mehmet Okur’la dokuz soruda, 100. yılında Çanakkale Savaşı’nı konuştuk.
İtilaf Devletleri, Çanakkale’de neden cephe açtı?
Temel nedenlerden biri, Boğazları düşürmekti. Böylelikle hem Osmanlı savaş dışı kalacak hem de mali kriz içindeki Rusya’ya yardımcı olunacaktı.
Balkan Devletleri o tarihte tarafını ilan etmemiş, taraf seçmek için kararsızlık içindeydi. Yunanistan şimdi savaşa girmemiş, her iki tarafla da görüşen Bulgaristan da tarafsızdı. İngilizler de Almanlar da Balkanlar’da üstünlüğü ele geçirmek için uğraş ediyor, Bulgaristan’ı kendi saflarına çekmek için ödünler veriyordu. Boğazlar düşerse Bulgaristan, askeri stratejide ön plana çıkan İtilaf kümesine girecekti.
Bir diğer açıdan yeniden İngilizler, Çanakkale’yi düşürdüğünde Osmanlı saf dışı kalacağı için Kanal Harekatı gibisi harekatlar olmayacaktı. Böylelikle İngiltere birçok yerde cephesini genişletmeyecek, savaş Avrupa içerisine sıkışacaktı.
Çarlık Rusyası’nın talebiyle harekata girişildiği belirtiliyor, bu yanlışsız mu?
Rusya’nın Boğazlar üzerinden açık denizlere ulaşmak için yıllardan beri ısrarlı isteği biliniyor. İngilizler, ‘Boğazları geçerek Rusya’ya ulaşmak istiyoruz’ diyor lakin olayları daha derinlemesine incelersek, Boğazları düşürerek temelinde Rusları buradan ötelemiş de olacaklardı. İngilizler, bir taşla iki kuş vuracaktı. Ruslar da “Boğazlar elden gidiyor mu?” diye endişelendi. Boğazlar üzerinden bâtın antlaşmalar da tam bu vakitte devreye girdi.
Çanakkale Savaşı’nda siperler büyük rol oynadıÇanakkale’nin geçilememesi Bolşevik İhtilali’nin yolunu mu açtı?
İngiliz donanması Boğazları geçebilmiş olsaydı Rusya alacağı askeri ve mali yardımla rahatlayacaktı. Ayrıyeten Boğazları da ele geçirilmiş olacağı için stratejik bir avantaj da elde etmiş olacaktı. Son olarak, nüfuzu Bulgaristan ve Balkanlar’a da uzanmış olacağı için halkın ulusal hisleri güçlenecekti. Bunlar, tahminen Bolşevik İhtilali’ni öteleyebilirdi. Lakin “Devrim hiç olmayacaktı” değerlendirmesi yapılamaz. Zira Bolşevik hareketin temeli çok daha öncelerden atılıyor. Örneğin, 1905-1906 ayaklanmaları apansızın olmamıştır, bir sürecin devamıdır.
Rusya’ya öbür yoldan takviye götürülemez miydi?
Kuzey Buz Denizi’nden götürülebilirdi, lakin üç değerli faktörden ötürü zordu. İsveç ve Norveç, o tarihte tarafını tam olarak belirli etmemişti. Ayrıyeten Alman denizaltıları ve donanması o bölgede çok tesirliydi. Kış koşullarından ötürü da deniz donmuştu. Hasebiyle oradan yardım gönderme ihtimali yoktu. Tüm zorluğuna karşın o bölgeden Rusya’ya götürülecek yardım, Osmanlı’nın savaş dışı kalması ve Balkanlarda hakimiyetin kurulması gibisi ögeleri hayata geçirmeyecekti.
İtilaf kuvvetleri deniz savaşı başarısızlığına karşın neden ikinci bir harekatı zorladı?
Harekat zati başlangıçta iki kademeli düşünülüyor. Birinci kademe, donanma ile boğazı geçmek, ikinci basamak ise kara gücüyle boğazın iki yanını denetim altına almak. Plan, buna nazaran yapılmıştı. Deniz ve kara harekatı ortasında büyük vakit farkının olmaması da bunu gösteriyor. Paralel hazırlık olmasa iki harekat ortasında 3-4 ay olurdu. Öbür yandan İtilaf kuvvetleri, kendi kara kuvvetlerinin Balkan Savaşları’nda çok makus olan Osmanlı kara ordusunu yenebileceğini düşünüyordu. Osmanlı, o tarihlerde Almanlardan şimdi yeteri kadar teknik yardım da almamıştı.
Pekala güçsüz Osmanlı bu atağa nasıl karşı koyabildi?
İttihat Terakki’nin tam iktidar olduğu devirde orduda önemli bir yapılanmaya gidildi. Ordu, tasfiye harekatıyla tekrar yapılandırıldı. Balkan Savaşları’ndaki tecrübeden hareketle ve gelen savaşın yaklaşmakta olduğu şuuruyla de önemli önlemler alındı. Öbür yandan unutmamak lazım ki, Çanakkale Savaşı Osmanlı için ölüm-kalım savaşıydı. Türkler, Balkan Savaşı’na kadar savaşlarda, vatan hissini pek ön plana çıkartmamıştı. Kaybedilen yer artık gitmişti, geriye kalan tek yer anavatan ve İstanbul’du. Kafkaslardaki uzak diyarlardan, Yemen’den, Hicaz’dan çekildiğinizde yaşayacağın, sığınacağın yer vardı. Çanakkale’yi kaybettiğinizde yaşayacak yeriniz yok demekti. Yani Çanakkale Savaşı’nın kaybedilmesi, vatanın kaybedilmesi manasıyla denk geliyordu. Bu nedenle Çanakkale’deki direniş, Osmanlı’nın son bir parlaması, son zaferidir.
Öbür cephelerde neden çok başarılı olamadı?
Olduğu yerler var. Kut’ül Ammare, çok büyük bir zaferdir. Bakmayın toplumun unuttuğuna. 1950’lere kadar kutlandı. Türk Silahlı Kuvvetleri’ndeki kutlamalarda hâlâ anılıyor. Evet, bir üçüncü, dördüncü yok. Gazze muvaffakiyetleri var lakin devamı gelmedi. Lakin şu çok kıymetli: Osmanlı’nın elinde bulunan silah ve insan gücü ile onları destekleyecek lojistik güç bu kadar uzun periyodik savaşı götürecek durumda değildi. Mustafa Kemal, 1917’de Halep’ten bir telgraf çekiyor ve ‘derhal mütareke’ istenmesini öneriyor. Osmanlı Doğu Cephesi’ne, Basra tarafına, Kanal Harekatı’na nakliyat yapamıyor. Ne Karadeniz’den gemi gönderebiliyor, ne karayolu, ne de demiryolu var. Ayrıyeten Anadolu’dan artık orduyu besleyecek taze kan gelmiyor. Halk yıllardır aralıksız savaşıyor ve bıkmış. Kaybedilen topraklar, isyanlar, karşı tarafın bunları öne çıkaran propagandası nedeniyle umutsuz. O denli ki asker kaçaklarının sayısı, savaşan gücüne yakın hale geliyor.
Çanakkale savaşının İngiltere’deki yansımaları ne oldu?
Birleşik Krallık Donanma Bakanı Winston Churchill istifa etti. Ayrıyeten İngilizlerin niyetine nazaran 2 yıl sürecek savaş, Çanakkale ile tekrar başlamış üzere oldu. Bulgaristan, Yunanistan ve Amerika savaşa girdi. Bu devletlerin savaşa girmesiyle de savaşın seyri değişecekti. Rusya’nın savaştan çekilmesi diğer bir sonuçtur ve bu, İttifak Devletleri’nde ‘savaşı kazanacağız’ umudunu doğurmuştu. Ancak Amerika’nın devreye girmesi İttifak kümesinde moralsizliğe yol açarken İtilaf Devletlerinin savaşı kazanma ümidini tekrar canlandıracaktı.
Çanakkale, Anzakların ulusal kimliklerini tanımlamada ne kadar tesirli oldu?
Çanakkale Savaşı, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulmasının niyet altyapısını nasıl oluşturduysa Avustralya ve Yeni Zelanda’nın da devletleşme sürecinde tesirli olmuş, vatan kavramını ortaya çıkarmıştır. Bu ülkelerin vatandaşlarının her yıl dönümünde Çanakkale’ye gelerek anma yapmaları sırf kayıplarını anmak değildir. Kendi ulusal devletlerinin kuruluş ideolojisi olarak gördükleri için de ziyarete geliyorlar.