Rusya’nın döviz cinsinden ödemelerini gerçekleştirmekte yaşadığı zorluklar, ülkenin temerrüde düşme riskini artırdı.
Bu aslında tam da Batılı ülkelerin yaptırımlarla gerçekleştirmek istedikleri maksatlardan biri.
ABD Hazinesi, bankaları üzerinden Rusya’nın dolar cinsi ödemelerini gerçekleştirmesini engelledi ki ülke borç yükümlülüklerini yerine getirmekte zorluk yaşasın.
İngiltere Dışişleri Bakanı Liz Truss, uyguladıkları eş güdümlü yaptırımlarla birlikte Rusya iktisadını Sovyetler devrine geri döndürmeyi amaçladıklarını söyledi.
Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin, Sovyetlerin dağıldığı devirde, 1998 yılında Rusya’nın temerrüde düştüğü ve sabit kur rejiminin terk edildiği mali krizin akabinde misyona gelmişti.
O periyot Rusya iktisadı, dünyaya açılmaya başlamış, yıllardır kapalı olan ülkenin kapılarından kapitalizmin en büyük temsilcisi ABD’li şirketler girmeye başlamıştı.
Bugün ise tam karşıtı yaşanıyor.
Dünyanın en büyük ekonomilerinden biri olarak yıllardır global finansal sisteme entegre bir ülke olan Rusya’dan büyük şirketler tek tek uzaklaşıyor.
Pekala Rusya nitekim de ekonomik olarak Sovyetler devrine geri mi dönüyor? Şayet öyleyse bunun ekonomik ve siyasi sonuçları ne olacak?
‘Yaptırımların tesiri abartılabiliyor’
Pensilvanya Eyalet Üniversitesi’nin memleketler arası finans ve güç güvenliği merkezinin başında bulunan iktisat profesörü Barry W. Ickes, İngiltere Dışişleri Bakanı Truss’ın kelamlarını ‘abartılı’ buluyor.
“Rusya, merkezi planlamaya geri dönmüyor ve özel dal hala işler bir halde. Rusya alışılmış ki yaptırımlar tarafından yıpranıyor lakin bu Sovyet vaktine dönüş manasına gelmiyor” diyen Ickes’a nazaran Rusya’nın son yıllarda yaşadığı ekonomik gelişmeyi kaybettiği ise yanlışsız.
İngiltere’deki Warwick Üniversitesi’nin iktisat kısmından Emeritus Profesör Mark Harrison’a nazaran de Rusya’nın Sovyetler’e dönmesi için Rusların gerçek gelirinin üçte biri oranında azalması gerek.
Zira Ruslar, 1990’lardan beri gelirlerini bu oranda artırmış durumda.
Harrison, Batı’nın uyguladığı yaptırımlarla Rusların bu oranda bir gelir kaybı yaşamasının mümkün olmadığını vurguluyor:
“Ekonomik yaptırımların tesiri bazen çok abartılabiliyor. Beşerler şayet bir ülkeyi X’ten yoksun ederseniz X ile bağlı bütün aktifliklerin duracağını düşünüyor. Lakin çoğunlukla gerçekleşen bu değil, zira yaptırımlardan etkilenenler arzı kısıtlanan malların ya da aktivitelerin muadilini bulmak için çok uğraşıyor.”
‘Dış şoklara daha dayanıklı’
BBC Türkçe’ye konuşan Harrison’a nazaran bugün Rusya iktisadının Sovyet iktisadından öncelikli farkı ülkenin çok daha güçlü olması.
Rusya iktisadının yapısı yıllar içinde birçok farklı açıdan değişti.
Öncelikli olarak ülke geliri tarım ve imalattan petrol, gaz satışı ve hizmetlere döndü. Bugün bu kalemler Rusya GSYH’sinin yüzde 60’ını oluşturuyor.
Birebir vakitte Rus iktisadı Sovyet devrinde olduğundan çok daha dışa açık. İthalat ve ihracattan oluşan ticaretin toplamı, Sovyet ekonomisindeki pahasının iki katı.
“Batı’nın uyguladığı yaptırımların temeli de zati bu. İktisadın bu kadar açık olmadığı Sovyet devrinde bu yaptırımları uygulamanın bir manası olmazdı” diyen Harrison’a nazaran Rusya iktisadının Sovyet periyoduna nazaran en büyük avantajı merkezi bir iktisadı olmadığı için dış şoklara daha sağlam olması.
Bir Sovyet kafesi‘1930’lar iktisadına dönüş olmayacak’
Harvard Kennedy Okulu’ndan ekonomist Richard Parker, 1991’de yıkılan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği’nin (SSCB) son önderi Mihail Gorbaçov’dan bu yana Rusların “son derece acı verici ve berbat ekonomik iniş çıkışlar” yaşadığını vurguluyor.
“1990’lı yıllar sıradan bir Rus için o kadar müthişti ki 10 yıl içinde bir Rus erkeğinin ortalama hayat mühleti 3-4 yıl ortasında düştü” diyen Parker’a nazaran o periyottan bu yana büyük bir ekonomik gelişme kaydedildi.
BBC Türkçe’ye konuşan Parker, birçok Rus’un 1990’lardaki makus şartları böylesine bilakis çeviren Putin’den diğer bir başkan görmediğini vurguluyor.
Hükümetin kimi eserleri karneye bağlamak, arz kısıntısıyla ve enflasyonla çabada fiyatları manipüle etmek üzere uygulamaları hayata geçirse bile Rusya’nın “savaştaki bir Batı ülkesi üzere görüneceğini; 1930’lardaki Stalin periyodunun iktisadına geri dönmeyeceğini” düşünüyor.
Merkezi idare ile iktisatta verimsizlikler
69 yıl boyunca süren Sovyetler Birliği’nin iktisadını periyotlarına ayırmadan, tek bir kalemde ele almak güç. Lakin üretimin tek bir merkezden yönetildiğini ve piyasa iktisadının bulunmadığını söylemek mümkün.
Dünyanın en büyük ikinci iktisadı olan Sovyetler, 1928 ve 1970 yılları ortasında tarımda istihdam edilen çok sayıda kişinin endüstriye kaydırılmasıyla çok süratli bir biçimde büyüdü.
1928-1940 yılları ortasında yıllık büyüme ortalama olarak yüzde 5,8; 1950-1960 ortasında yüzde 5,2 oldu.
1940 ve 1950 ortasında yüzde 2,2’lik bir taban görüldü.
Tek bir merkezden yönetilmesi, ekonomik aktivitenin ölçümlenmesini zorlaştırarak verimsizliklerin ortaya çıkmasına neden oldu.
Merkezi planlama yüzünden neyin ne kadar üretilmesi gerektiğine alandan alınan bilgilerle karar verilmediği için birçok vakit Batı’nın eleştirdiği kıtlıklar ve birtakım eserlerin bulunamaması durumları ortaya çıktı.
Fransa’da bir küme Sovyet turist1970 yılından sonra ise Soğuk Savaş periyodunda araştırma ve geliştirme kaynaklarının sivil alandaki yeniliklerden askeriyeye kaydırılması, büyümenin azalmasındaki en kıymetli sebeplerden biri oldu.
Yüksek bir süratte endüstrileşme ve kentleşmenin gerçekleşmesinin akabinde Sovyetler, Batı ile rekabet etmekte zorlanmaya ve Batı’nın daima geliştirdiği teknolojileri üretmekte zorluk çekmeye başladı.
Büyümenin 1970 ve 1975 ortasında yüzde 3,7’ye, 1975 ve 1980 ortasında yüzde 2,6’ya düşmesi, Sovyet başkanlarının de ekonomik gelişmenin yavaşladığını fark etmesine yol açtı.
Gorbaçov’un 1980’li yıllarda hayata geçirdiği perestroyka ismi verilen ıslahatlarla sosyalist fikirler sürdürülürken iktisadın merkezileştirilmesine son vermek ve ülkeyi yabancı ticarete açmak amaçlandı.
Evvelki hiyerarşik ekonomik yapının aksine özel işletmelere müsaade verildi. Bununla birlikte toplumsal hayatın da dışarıya açılması yavaş yavaş Sovyetler’in 1991’de dağılmasına yol açtı.
Bu yıllarda iktisat önemli bir formda daraldı.
Ruble toparladı
1 Haziran 1990’da Atlantic mecmuasına “Çöken Sovyet iktisadının içinden” başlıklı çok uzun bir makale yazan Richard Parker, bugün Rusya’nın Gorbaçov’un yıkmaya çalıştığı merkezi bir ekonomik sisteme dönmeyeceğini vurguluyor.
Öteki yandan Rusya Merkez Bankası ve Rus hükümeti, rublenin çöküşünün önüne geçmek için döviz alışını kısıtlayan bir dizi tedbir aldı.
Bunun sayesinde de yaptırım uygulanan bir ülke olmasına karşın Rusya’nın para ünitesi ruble, savaş öncesi düzeylerine geri döndü.
Parker’a nazaran rublenin savaşın başlamasının çabucak akabinde düştüğü düzeylerden tekrar yükselmesi, Rus iktisadının bugünkü yapısına dair kıymetli bir gösterge:
“Büyük petrol şirketleri üzere oligopolistik dev şirketlerin altındaki ekonomik yapı, kendine mahsus bir piyasa iktisadına işaret ediyor. Ben bundan bir geri dönüş olacağını düşünmüyorum.”
St. Petersburg, Rusya‘Finansal ordularla savaş’
Ekonomistlere nazaran yatırımların tesirinin ne olacağını şimdiden görmek güç.
Diplomatik müzakerelerin nereye evrileceğini ve Putin’in nerede duracağını kestirmenin imkansız olmasının yanı sıra yaptırımların izini sürmek de kolay değil.
Öteki yandan Rusya yaptırımlarla global ekonomik sistemden dışlanmış üzere gözükse de ticaret ortağı olarak Batı’nın yerine Çin, Hindistan ya da Pakistan üzere öbür ülkelerin gelmesine kesin gözüyle bakılıyor.
Bu yüzden yaptırımların siyasi tesirinin ne olacağını da kestirmek güç.
Warwick Üniversitesi’nden Mark Harrison, “Bazı Ruslar ülkedeki ekonomik problemlerin kaynağını Putin olarak görse de bu bireylerin azınlık olduğunu varsayabiliriz. Birtakım oligarklar Putin’e geçmişte verdikleri takviyeden pişman olsa da öteki bir önderde daha güzel bir gelecek görmekte zorlanacaktır” diyor.
Tıpkı vakitte yaptırımların ‘Rus kimliğine’ karşı olarak algılanmasının toplumu daha da birleştirebileceğinin altını çiziyor.
Bu yüzden ekonomist Harrison’a nazaran işgalin gidişatını savaş alanında yaşanacaklar belirleyecek.
Lakin üç boyutlu bir satranç oyununun içinde olduğumuzu ve her atakta yeni bir hesaplamanın yapıldığını söyleyen Richard Parker, olağan dışı ve çağdaş bir 21’inci yüzyıl savaşının içinde olduğumuzu düşünüyor:
“Benim kuşağım ve ondan evvelki jenerasyon savaşın cephede, uçaklarla ve gemilerle yapıldığını düşünürdü.
“Şimdi de savaşın füzelerle sürdürüldüğünü söylemek mümkün, fakat asıl operasyon askeri ordularla değil, Wall Street’te, Londra’da ve siber alanda finansal ordularla düzenleniyor.”