*Dr. Mahfi Eğilmez
Doların Dünya Parası Olmasının Tarihçesi
19’uncu yüzyılın birinci çeyreğinde kâğıt paranın giderek yaygınlaşmasıyla birlikte İngiltere’de altın standardına geçildi. İngiliz Poundu, altına bağlı para olduğu için genel kabul gördü ve giderek dünyadaki en değerli rezerv para haline geldi.
Altın standardı sistemi, ülkelerin, kendi kâğıt paralarını belli bir tartıda saf altın olarak tanımlamasıyla ortaya çıkmış bir sistemdir. Kâğıt paranın altına, altının da kâğıt paraya problemsiz çevrilebilmesine konvertibilite deniyordu.
Altın standardında bütün ekonomiler kendi parasını muhakkak bir oranla altına bağladığında, sisteme girmiş bulunan bütün ülkelerin paraları sabit kur üzerinden öteki paralara bağlanmış oluyordu.
Birinci Dünya Savaşı öncesinde çabucak her yerde hükümetler kâğıt para basımını inhisar haline getirdi ve birçok bu yetkiyi Merkez Bankasına verdi. Basılan kâğıt paraların altın karşılığı vardı. Bu karşılığı bulundurmakla, kâğıt parayı getirene o karşılığın altın olarak ödenmesi kelamı verilmiş oluyordu. Bu periyotta İngiliz Poundu, altına bağlı birinci para olmanın sağladığı avantajın yanı sıra İngiliz iktisadının dünya ticaretindeki yüklü yeri itibariyle de dünyanın en prestijli parası olmaya devam etti. Birinci Dünya Savaşıyla birlikte merkez bankalarına yönelik altın talebi artınca altın karşılığı problemi rafa kaldırıldı ve kâğıt para sadece yasal bir zorunluluğa dayalı olarak kullanılır oldu. Savaştan sonra karşılık problemi tekrar oturtulmaya çalışılsa da gerçekleşmedi. İngiltere, Poundun altın karşılığını tutmakta uzun mühlet direndiyse de başarılı olamadı. Bu devirde parasını altına bağlı olarak tutmaya devam edebilen sırf ABD olduğu için dolar, poundun yerini aldı ve yavaş yavaş dünya parası pozisyonuna yükseldi.
1944 yılında Bretton Woods’da toplanan ve IMF ile Dünya Bankasının kuruluşuna önderlik eden toplantıda kabul edilen yeni para sistemi sonrasında doların altın karşılığı 35 Dolar = 1 Ons altın denkliğiyle açıklanmış ve böylelikle dolar altın karşılığı basılmaya devam etmişti. Bütün öteki ekonomiler paraları için dolar karşısında açıkladıkları kur üzerinden dolaylı konvertibiliteye sahip hale gelmişlerdi.
Dünyadaki bütün ülkelerin altın karşılığını terk etmelerine rağmen doların altın karşılığında basılması, dünya çapında kabul edilmesini sağladı. Bu gelişmede ABD iktisadının, dünya ekonomisindeki büyüklüğü, dünya ticaret hacmindeki yeri, global finans sistemindeki ehemmiyeti de tesirli oldu. Dünyada merkez bankaları rezerv olarak altının yanında dolar fiyat oldular. Zira dış dünyayla alış verişte en çok kabul gören araç dolardı. Dolar öylesine kabul gördü ki dünyanın her ülkesinde ülkenin parası kadar hatta bazen ondan bile fazla tercih edilir oldu.
Bu gelişmeye petrol ve altın üzere çok kıymetli iki malın dolarla fiyatlandırılıyor olması da büyük katkı yaptı. Dolar aslında altın karşılığı basıldığı için altının dolarla fiyatlandırılması sıkıntı olmadı. Petrolün dolarla fiyatlandırılması ise ABD’nin körfezde İngiltere’den devraldığı hegemonik güç ve yeniden doların altın karşılığı basılıyor olmasıyla sağlandı.
Vietnam Savaşının yarattığı mali ve nakdî badirelerle bunalan ABD, 1971 yılında doların altın karşılığı olarak basılması unsurunu terk edince karşılıksız kâğıt para basan ekonomiler ortasına katılmış oldu. O vakte kadar karşılıksız para basan ekonomiler, paralarını bir manada dolar üzerinden altınla ilişkilendirdikleri için, bu gelişmeden sonra dünyadaki bütün kâğıt paralar karşılıksız kalmış oldu.
Madeni para, üzerinde yazılı paha kadar olmasa bile bir paha taşır. Altın karşılığı kalmamış olan kâğıt paranın üzerinde taşıdığı pahaya karşılık gerçek pahası ise sırf kâğıt ve mürekkep pahasıdır. Bu cins paraya ‘fiat para’ deniyor. Fiat, Latince “öyle olması gereken” manasını taşıyan bir sözcük. Kâğıt paraların altın karşılığı basılması ortadan kalkınca kâğıt paranın üzerindeki paha, sadece hükümet yahut yasalar o denli söylediği için var olan bir kıymete dönüştü.
Uzun mühlet tek başına altın karşılığı taşıyan para olarak tedavül etmiş olmasının yarattığı prestijle altın karşılığı kaldırıldıktan sonra bile dolar, güya altın karşılığı varmış üzere dünyada kabul görmeye devam etti.
Gelişme yolundaki birçok ülkenin kendi parası gereğince güçlü olmadığı ve daima bedel kaybettiği için, konvertibiliteye geçiş sonrasında insanların bir kısmı paralarını dolara çevirerek saklar oldular. Buna ‘para ikamesi’ yahut ‘Dolarizasyon’ deniyor. Şayet ulusal para dolara tercih edilmeye başlanmışsa buna da ‘ters para ikamesi’ deniyor
Doların Tahtı Sarsılıyor mu?
Bretton Woods sisteminin çökmesinden evvel birçok yorumcu doların artık dünya parası olarak kalamayacağını, tahtının sarsılacağını öne sürmüşlerdi. Belçikalı iktisatçı Robert Triffin, 1960 yılında Bretton Woods sisteminin sonunda gelip bir açmaza dayanacağını ileri sürdü. O yıllarda altın karşılığı basıldığı için rezerv para pozisyonundaki dolara, ABD içinden olduğu kadar dış dünyadan da talep vardı. Triffin’e nazaran cari açık veren ABD, bu açığı kapatmak için dolar basıp dünyaya dağıtmaya devam ettikçe beşerler, ABD hazine kasalarındaki altının bu kadar doların karşılığını vermeye yetmeyeceğini düşünecek ve dolara inanç azalacaktı. Cari açığı kapatmak üzere dolar basmakla dolara inanç sağlamak ortasında oluşan çelişki Triffin Çelişkisi (Paradoksu) ismiyle anılır oldu. Triffin’in öngörüsü 1971’de gerçekleşti ve Bretton Woods sistemi çöktü, dolar da öbür paralar üzere karşılıksız kalmış oldu. Ne var ki bu gelişme doların dünya parası olarak devam etmesine mani olmadı.
2008 Global Finans Kriziyle birlikte Triffin’in öngördüğü çok dolar basılması gündeme geldi ve ABD Merkez Bankası Fed’in bilanço büyüklüğü bu devirde on kat arttı. Bu büyük bolluk bollaşan her şeyin pahasının düşmesinde olduğu üzere doların da kıymetini düşürdü ve itimat sarsılmasına uğramasına yol açtı. Bu devirde bir yandan Çin Yuan’ının IMF tarafından rezerv para olarak kabul edilmesi ve SDR sepetine dâhil edilmesi, bir yandan ülkelerin birbiriyle karşılıklı ticaret ilgilerini kendi paralarıyla kurmaya çalışmaları doları devirmese de sallamaya başladı.
Dolara son darbe Rusya’dan geldi. Ukrayna savaşı nedeniyle kendisine ambargo uygulanan Rusya, kendisine cephe alan ülkelere yapacağı doğalgaz satışını dolar ya da euroyla değil rubleyle yapacağını açıkladı. Rusya, bu atılımla savaş nedeniyle pahası süratle düşmüş olan rubleye bedel kazandırmayı hedefliyor. Birinci ağızda Rusya Merkez Bankası faizi yüzde 10’dan 20’ye çıkararak rubledeki paha düşüşünü frenlemeye yöneldi. Bu adım, Rus vatandaşlarının rubleden dolara dönmesini (dolarizasyon) önlemek için atılmıştı. Akabinde da bu tedbir geldi. Bu durumda Rusya’dan doğal gaz alan ülkeler ellerindeki dolar yahut euroları rubleye çevirecekler. Bu da rubleye olan talebi artırarak rublenin paha kazanmasını sağlayacak.
Bunlara ek olarak dünyada süratle artan bir kripto para piyasası var. Kripto para piyasasında süreç gören paraların toplam bedeli bugün prestijiyle 2 trilyon doların üzerinde bulunuyor. Her ne kadar bunlar bu kademede para üzere satın almalara aracılık edemese de ileride bu pozisyona geçmeyeceklerini söyleyemeyiz. Münasebetiyle kripto paralardan doların tahtına gelen ve giderek artacak olan darbeyi de göz önünde bulundurmak gerekiyor.
Öte yandan dolara dayalı bir kadro ödeme sistemlerinin yerine lokal paralara ve bilhassa Çin Yuan’ına dayalı kimi sistemlere geçiş için çalışmalar yürütülüyor. Çin’in, dünyanın en büyük ticaret hacmine sahip ülkesi pozisyonunda olduğu dikkate alınırsa Asya’dan başlayarak dünyaya yayılan bir siteme liderlik etmesi sürpriz olmaz.
Son olarak ABD’de enflasyonun giderek hızlanması dolara olan itimadı sarsacak kıymetli bir gelişme olarak karşımıza çıkacaktır. Yıllık yüzde 2 gayesine karşılık enflasyonun yüzde 8’e gelip dayanmış olması doların güçlü pozisyonunu yıpratıcı bir gelişme olarak karşımıza çıkıyor.
Bunlara karşılık doların tahtını çabucak terk etmesini beklemek yanlışsız olmaz. Bunun birkaç nedeni var: (1) Bu türlü bir paranın herkesçe kabul edilmiş bir dünya parası fonksiyonu görmesi alış verişlerde ve bedel ölçümünde kıymetli bir kolaylık sağlıyor. İki ülkenin karşılıklı kendi paralarıyla ticarete girmesi kur sorunu ve paha ölçme problemi açısından çeşitli sıkıntılar yaratabilir. Bir para ünitesinin dünya parası pozisyonuna geçebilmesi için dolar kadar tanınmış ve kabul edilmiş olması gerekiyor. Mesela euro bu pozisyona erişemedi. (2) Çok sayıda ülkenin merkez bankalarının rezervlerinde önemli meblağda dolar ve dolara bağlı ABD Hazine kâğıdı bulunuyor. Bu ülkeler ortasında Japonya (1,3 trilyon dolar), Çin (1,1 trilyon dolar) ve İngiltere (609 milyon dolar) birinci üç sırada bulunuyor. Bu ülkeler doların başına bir iş gelmesini, en azından rezerv yapıları değişmeden, desteklemezler. (3) ABD’nin global finans sistemi üzerindeki tesiri devam ettiği sürece doların bu darbelerden etkilenmekle birlikte yıkılmasının sıkıntı olduğunu da belirtmemiz gerekir.
Sonuç ve Öngörü
Siyaset bilimi jargonuyla tabir etmek gerekirse ABD, global sistemin ‘hegemon’ gücü pozisyonunda bulunuyor. 20’inci yüzyılın başlarında, birinci dünya savaşı sonrasında, İngiltere’den devraldığı bu pozisyonunu ikinci dünya savaşı sonrasında uygunca pekiştirdi. Soğuk savaş devrinde iki kutuplu hale gelen dünyanın batı tarafında ABD’nin hegemon durumu devam etti. Karşısında Rusya vardı ve Çin o devirde yeni yeni güçleniyordu. Globalleşmeyle başlayan gelişmeler ve Çin’in giderek güç kazanması dünyadaki istikrarları de değiştirmeye başladı. ABD, hala dünyanın en güçlü iktisadı ve dolar da hala dünya parası pozisyonunda bulunuyor. Ne var ki bunun sonsuza kadar bu türlü gitmesi mümkün değil. Çin, bir mühlet sonra gücünü parasına da alakalarına de yansıtacak.
Geleceğin dünyası tek bir devletin hegemonyasında yürüyen bir dünya olmaktan çıkıp bölgesel hegemon devletlere dayalı hale gelecek, ABD de muhtemelen Kuzey Amerika ve Avrupa’nın hegemonu olarak kalacak.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in ferdî blogundan alınmıştır