Bundan 110 yıl evvel Ömer Hayyam’ın Rubailer kitabının mücevherlerle kaplı bir baskısı, Nisan 1912’de Londra’dan New York’a gönderildi. Titanik ile birlikte Atlantik Okyanusu’nun tabanına batan kitabın büyük masraflarla ikinci bir baskısı 1930’ların sonlarında tamamlandı. Fakat bu baskı İngiltere’nin Blitz olarak bilinen Nazi uçakları tarafından bombalandığı taarruzlar sırasında yandı.
Bilge Hayyam’ın rubailerinin bu görkemli baskısının fikir babası genç adamsa, bir İngiliz kıyı beldesinde boğularak ömrünü yitirecekti.
Tüm bunlardan sonra kitabın bu özel baskısı için üçüncü bir deneme daha yapıldı.
‘Fiyatı ne kadar yüksek olursa o kadar şad olurum’
1911’de Francis Sangorski isimli usta bir zanaatkar, Londra’nın Holborn semtindeki atölyesinde iki yıldır üzerinde çalıştığı bir kitap kaplama işini bitirdi.
40 cm x 35 cm ölçülerindeki kitap, özel olarak kesilmiş yakutlar, topazlar ve zümrütler dahil bin 50 mücevherle kaplanmıştı. İmalinde yaklaşık 9 metrekarelik altın varak ve yaklaşık 5 bin kesim deri kullanıldı.
- Tarihin en süper kitabı: Ömer Hayyam’ın Rubaileri
Sangorski, çalışmasındaki her ayrıntı üzerinde titiz bir formda durdu. Gerçeği yansıtması için bir insan kafatası ödünç aldı; hatta Londra Hayvanat Bahçesi’ndeki bir gözetçiye, canlı bir sıçanı yılana yedirmesi için rüşvet bile verdi. Böylelikle birinci elden tecrübenin dehşetini yansıtmayı amaçlıyordu.
The Daily Mirror gazetesi çalışmayı “bugüne kadar üretilmiş en özel kitap kapağı örneği” olarak nitelerken, kimileri kitaba “Muhteşem Kitap” ismini verdi.
Kitaba dudak uçuklatan bir fiyat biçildi.
Sangorski ve ortağı George Sutcliffe’nin 1900’lerin başlarında kurdukları şirketin bugünkü varisi Shepherds, Sangorski & Sutcliffe’nin Genel Müdürü Rob Shepherd, kapağın yıllar içinde zanaatkarların maharetlerini kaybetmesi nedeniyle bugün tekrarlanmasının neredeyse imkansız olduğunu söylüyor.
Shepherd, yapımcılarının “sıradışı derecede yetenekli” olduğunu belirtiyor.
Shepherds, Sangorski & Sutcliffe Francis Sangorski (önde) ve George Sutcliffe (ortada) kitap kaplama şirketlerini 1901 yılının Ekim ayında kurdular. İkilinin yapıtı göz alıcıydı ve Kral 7’inci Edward dahil çok sayıda itibarlı ismin maddi dayanağını kazandı.
Sangorski daha evvel Ömer Hayyam’ın ünlü Rubailer kitabının birtakım baskılarını ciltlemişti fakat hayali bu özel kitabı üç tavus kuşunun olduğu, mücevherlerle süslü “daha evvel hiç görülmemiş” bir eser haline getirmekti.
Usta zanaatkar bu hayali için 1761’de kurulan ve bugün hala aktif olan Sotheran’s kitabevini ikna etti. Kitabevi Sangorski ile sadece şu yönergeleri paylaştı:
“İşini âlâ yap, hudut yok. Kaplamayı istediğin üzere süsle ve istediğin üzere fiyat biç- fiyat ne kadar yüksek olursa o kadar şad olurum – lakin yaptığın işin sonucunun fiyatını haklı çıkarması kaidesiyle. Bittiğinde dünyadaki en olağanüstü çağdaş cilte sahip kitap olmalı.
“Bunlar tek talimatlarım.”
Kaplama altı farklı panelden oluşuyordu: Ön ve art kapaklar, astar olarak bilinen iç yüzeyler ve tavus kuşları, bitkiler, kafatasları, Fars kültüründe hayatı ve mevti simgeleyen desenlerle süslenmiş iki uç yaprak.
Shepherds, Sangorski & Sutcliffe Sangorski’nin kapakların içindeki yılan ve kafatası da dahil olmak üzere kitabın dizaynını oluşturması birkaç ayını aldı Her iki kapak için yüzlerce modül keçi derisinin renklendirilmesi, hazırlanması ve kesilmesi, çok sayıda mücevherin her birinin kendi kopçasına yerleştirilmesi gerekiyordu.
Bunlarla birlikte tüm yüzeylere sofistike altın varakların uygulanması için haftalar harcandı.
Ömer Hayyam’ın Rubailer’i
• Filozof, matematikçi, astronom ve şair Ömer Hayyam, 1048 ve 1131 yılları ortasında İran’da yaşadı. Muvaffakiyetleri ortasında vaktin en hassas güneş takvimini oluşturması vardı lakin vefatından çok sonra rubai olarak bilinen dörtlük şiirleriyle ünlendi.
• St Andrews Üniversitesi’nde Fars Edebiyatı Uzmanı Saeed Talajooy rubailerin kıymetiyle ilgili olarak: “Bu dörtlükler İran kimliğinin kuşkucu istikametini yansıtıyor. Bunun manevi kimlik kadar etkin ve derin olduğundan pek çok kişinin bihabedir” diyor.
• Dr Talajooy, Hayyam’ın şiirinin nihilizm, hayatın kısalığı ve varoluşun rastlantısallığı ile “kontrol edilmeyenlere dair hüzünlü bir anlayış” ve “içerek hayatın çılgın akışını unutmak” üzere temaları kapsadığını söylüyor.
• Ömer Hayyam’a atfedilen bir metin, 19. yüzyılın ortalarında edebiyatçı Edward FitzGerald tarafından İngilizce’ye çevrildi. Rubaiyat birinci başta ilgi görmedi fakat iki İrlandalı bilim insanı tarafından yaygınlaştırıldı.
• Rubailerin çeviri edilen versiyonun uzmanları Sandra Mason ve Bill Martin, onları “dünya çapında en çok bilinen ferdî şiirler arasında” gösteriyor.
Kitabevi bu özel baskıyı bin sterline, bugünün parasıyla yaklaşık 120 bin sterlin, satışa sundu.
Fakat gerek yüksek fiyat etiketi gerek Ömer Hayyam’ın şiirlerinin aristokrasiye hitap etmemesi üzere nedenlerle kitap uzun mühlet satılamadı.
Ta ki 29 Mart 1912’de Sotheby’s müzayede konutunun düzenlediği bir açık artırmada ünlü antika kitapçısı Gabriel Wells’in Londra temsilcisi kitabı 405 sterline alana kadar.
Okyanusun derinlerindeki akibeti bilinmiyor
Wells’in kitap ticaretinin merkezi New York’tu ve Rubailer kitabı 6 Nisan’daki sevkiyat kaçırıldığı için bir sonraki seferi beklemek zorunda kaldı. Bu, ünlü Titanik seferiydi.
1.500’den fazla insanın öldüğü Titanik felaketi 20’inci yüzyılın en ünlü facialarından biri lakin gemide Rubailer’in başına neler geldiği pek bilinmiyor.
Titanik seyahatine İngiltere’nin Southampton limanından 10 Nisan 1912’de öğle vakti başladıShepherd, kitabın büyük olasılıkla kitap dostu Harry Elkins Widener’ın kasasında olduğunu düşünüyor. Anne ve babası Pennsylvania’nın en varlıklı iki ailesinden 27 yaşındaki Widener, Titanik’in aristokrat yolcuları ortasındaydı.
Widener’ın yayıncı Wells’i tanıdığını sav eden Londra’daki tarihi kitapçı Maggs Bros Ltd.’den Benjamin Maggs’e nazaran, “Kitabı koltuğunun altında taşıması istenseydi ona büyük bir sorumluluk yüklenmiş olurdu”.
Kurnaz kitap satıcısı Widener, ithalat vergisi ödemek zorunda olması ihtimalinden duyduğu iğretiyi halihazırda basında söylemişti.
Meraklı bir kitap koleksiyoncusu olan Widener, Londra’ya yaptığı bir kitap alışverişi seyahatinin akabinde ABD’ye dönüyordu.
Titanik’in buzdağına çarptığı anda Harry Widener’ın sigara içme salonunda olduğu söyleniyor.
Babası üzere Widener da felaketten sağ çıkamadı.
Gemiyle birlikte batan batan hazineler ortasında en güzel bilinenlerden biri olan Rubailer’in okyanusun tabanındaki akibeti bilinmiyor.
Saunders kitaba yatırım yapan herkesin kaybettiğini söylüyor.
Widener’ın annesi ve hizmetçisi 110 yıl evvel, 15 Nisan 1912’de okyanustan kurtarılan 713 kişi ortasındaydı.İmalcisi Sotheran’s kitabevinin muhasebe kayıtları, The Blitz olarak bilinen İkinci Dünya Savaşı sırasında Nazilerin İngiltere’yi bombalaması olayları sırasında yandı.
- Titanik enkazının bir kısmı okyanusun 3,8 km derinliğinde yok oluyor
Fakat kitabı takip eden trajedi 10 yıl sonra da devam etti.
1 Temmuz 1912’de İngiltere’nin güney kıyısında karısı ve dört çocuğuyla birlikte tatile çıkan Francis Sangorski, güçlü bir akıntıya kapıldı.
37 yaşındaki zanaatkarın cansız vücudu 1,5 saat sonra bulundu.
Kurucu ortağını kaybeden Sangorski & Sutcliffe, faaliyetlerine devam etti.
1924’te George Sutcliffe’nin yeğeni Stanley Bray şirkete stajyer olarak katıldı.
Sekiz yıl sonra, şirket kasasında Sangorski’nin Rubailer için yaptığı orjinal çizimleri ve kalıplarıyla karşılaştı ve bu gösterişli işi tekrar denemeye karar verdi.
Bray, 1930’ları ofisinde ve meskeninde, mücevherlerle kaplı ikinci Rubailer baskısı üzerinde çalışarak geçirdi. Kitap kapağı, İkinci Dünya Savaşı’nın Avrupa’yı tesiri altına aldığı periyotlarda tamamlandı.
Kitabın bombalı akınlara karşı korunması gerektiğine karar verildi ve bu nedenle hami gereçlere sarılarak Londra’daki Fore Caddesi’nde inançlı bir kasaya yerleştirildi.
Fore Caddesi, Alman bombardıman uçaklarının kentte birinci vurduğu caddeydi. 1940 ve 1941’deki müteakip hava atakları, bölgedeki neredeyse tüm binaları yerle bir etti.
Yıkıntılar temizlendi ve Bray’in ikinci baskıyı sakladığı kasa bulundu. Kasa hala sağlam ve hasarsız görünüyordu.
Fakat içi açıldığında, yalnızca siyah bir kütle bulundu. Ateşin katıksız ısısı, kapaktaki deriyi eritmiş ve sayfaları kömürleştirmişti.
Maggs, kitabın kendisini korumak isteyenlere komplo kurduğunu söylüyor:
“Titanik’te olduğu üzere, ‘Bu kitabı Amerika’ya göndermenin en inançlı yolu nedir? Onu muhakkak batmaz bir gemiyle yollamaktır’ diyorsunuz ve ne kadar çok denerseniz sonuç o kadar makûs oluyor.”
Fore Caddesi hava taarruzlarından o kadar berbat etkilendi ki 1951’de bölgede yalnızca 51 kişinin hayatta kaldığı kaydedildi.1945’te savaşın bitimiyle birlikte Bray, üçüncü bir baskı üzerinde çalışmak için harekete geçti.
- İngiltere’de bulunan İkinci Dünya Savaşı’ndan kalma patlamamış bir bomba imha edildi
Bunun için evvelki baskılardan kalan mücevherlerin birçok geri dönüştürüldü.
Varsayımı 4 bin saatlik çalışmadan sonra, üçüncü baskı nihayet tamamlandı ve kitabı İngiltere’deki Britanya Kütüphanesine sundu.
Aralık 1995’te vefatının akabinde yazılan makalede, kitap “yaşam uzunluğu çalışmanın anıtı” olarak nitelendirildi.
Stanley Bray 4 bin saat çalışarak üçüncü baskıyı tamamladıKitap hala bu kütüphaneden lakin erişimine nadiren müsaade veriliyor.
Maggs’e nazaran, Rubailer’in öyküsü ve bilgeliği usta zanaatkarlara şair-filozofu altın, mücevherler ve deriyle anmak için ilham veren Ömer Hayyam’ın teorileri ortasında bir ahenk var.
Maggs, “Bir bakıma tüm kıssa bir kıssadan pay üzere zira ana ileti: ‘Hayatın tadını çıkar, fakat bil ki bitecek, farkında ol’ halinde; neredeyse bir tıp lanet gibi” diyor.
Maggs, “Rubailer bu türlü söylüyor” diyor ve ekliyor: