Yayımlanan yeni bir rapora nazaran Türkiye’de kadınlar, toplumun seküler ve dinî kısımlarından baskı gördüğü ve kendilerini sık sık ikili hayat yaşamak zorunda hissettiklerini söylüyor.
Norveç Helsinki Komitesi’nin İnanç Özgürlüğü Teşebbüsü, Türkiye’de Din yahut İnanç Özgürlüğü İzleme Raporu’nu yayımladı. “Temenniden Harekete İlerleme Çağrısı” başlıklı rapor, Nisan 2019 ile Aralık 2021 tarihleri ortasında Türkiye’de din yahut inanç özgürlüğü alanında yaşanan yasal, yargısal ve idari süreçlerde yer alan gelişmelere yer verdi. Raporda ayrıyeten, memleketler arası insan hakları standartları ile uyumlu olmayan noktalara işaret edilirken bunları gidermek maksadıyla kıymetli tavsiyeler sunuldu.
Rapor hazırlanırken çeşitli din yahut inanç topluluklarından ateist ve deist kümelere; ilgili sivil toplum kuruluşlarından İstanbul, Ankara, İzmir, Malatya, Elazığ, Mardin ve Diyarbakır’dan insan hakları savunucularına dek uzanan bir yelpazede 50’den fazla bireyle görüşüldü. Ayrıyeten çeşitli din yahut inançlara sahip, farklı yaş kümeleri ve mesleklerden bayanlarla görüşme yapılarak hazırlanan “Kadın ve din yahut inanç özgürlüğü” başlıklı kısımda din yahut inanç özgürlüğü toplumsal cinsiyet merceğiyle ele alındı.
Din yahut inanç özgürlüğü alanında varlığını sürdüren sıkıntılar hala çözümlenmeyi bekliyor
Dr. Mine Yıldırım tarafından kaleme alınan raporda yer alan tespitlerden birincisi Türkiye’de din yahut inanç özgürlüğü alanında uzun müddettir varlığını sürdüren problemlerin hala çözümlenmeyi beklemesi. Yıldırım’a nazaran, “Bu problemlerin tahlili için yürütme, yasama ve yargı organlarının çok taraflı eforları gerekli ve milletlerarası insan hakları ahenk kontrol sistemlerinin kararlarına uyulması büyük kıymet taşıyor. Örneğin, askerlik hizmetine karşı vicdani ret ile ilgili birçok AİHM kararı ve BM İnsan Hakları Komitesi’nin bir görüşünde ihlal tespit edilmesine karşın, şimdi iç hukukta gerekli düzenleme yapılmış değil.” Yıldırım ayrıyeten, din yahut inanç özgürlüğüyle ilgili derin sistemsel eşitsizliklerin Covid-19 salgını sırasında daha da görünür olduğunu lisana getirdi.
Ateistler, deistler ve agnostikler hayatın her alanında ihlallerle karşılaşıyor
Raporda dikkat cazip bir diğer tespit de ateistler, deistler ve agnostiklerin işyerinde, aile içinde ve eğitim sisteminde karşılaştığı ihlallere ait: “Ateist, deist ve agnostik ebeveyn ve öğrencilerin mecburî Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi derslerinden muafiyet hakkı bulunmuyor. Başta İslam olmak üzere genel olarak bir dine yahut inanca ya da kelam konusu din yahut inancın muhakkak yorumlarına karşı tenkitte bulunanlar, şikâyet konusu edilerek Türk Ceza Kanunu (TCK) kapsamında kovuşturmaya uğrama riskiyle karşı karşıya.”
İbadet yeri sorunu sürüyor, AİHM kararları göz arkası ediliyor
İbadet yeri statüsü edinilmesi problemine da değinilen raporda bu sorunun özellikle Aleviler, Yehova Şahitleri ve Protestan cemaatleri açısından geçerli olduğu vurgulandı ve devlet yetkililerinin bu bahisteki AİHM kararlarını göz arkası ettiği tabir edildi.
Din vazifelilerinin eğitiminde ve din hizmetlerinde dikkat alımlı eşitsizlik
Din vazifelilerinin eğitimine ait ayrımcılığa dikkat çekilen raporda şu tespitler yer aldı: “Sünni Müslüman din vazifelilerinin eğitimine tahsis edilen kamu kaynakları karşısında öteki dinlerin vazifelilerinin eğitimi için hiçbir kaynak ayrılmamasının yarattığı çarpıcı eşitsizlikler şimdi giderilmiş değil. Alevi cemaati, Rum Ortodoks Patrikhanesi, Ermeni Patrikhanesi ve Protestan cemaati üzere dinî topluluklar din görevlilerine Türkiye’de eğitim veremiyor.”
Din hizmetlerinde de sırf Sünni Müslüman topluluğa kamu bütçesinden kaynak ayrıldığı aktarılan raporda, “Bu durumun ayrımcılık yasağına karşıt olduğu ve devletin eşitlik unsurunu gözetme yükümlülüğüyle çeliştiği” tabir edildi.
Hem seküler hem dinî bölümlerden reaksiyon gören bayanlar ikili hayat yaşamak zorunda kalıyor
Raporda, farklı din yahut inanç topluluklarına mensup bayanlarla yapılan görüşmeler sonucunda bayanların, din yahut inanç özgürlüğü de dahil olmak üzere, insan haklarını kullanırken özgür iradeleri önünde büyük pürüzlerle karşılaştığı belirtildi. Bayanların bilhassa meskenlerinde savunmasız olmaya devam ettiği, toplumun seküler ve dinî kısımlarından baskı gördüğü ve kendilerini sık sık ikili hayat yaşamak zorunda hissettikleri aktarıldı. Ayrıyeten raporda dinî kurumlarda bayanların temsil oranının son derece düşük olduğu tespiti yer aldı.
Din ismine bayanların aşağılanmasına reaksiyon ve “Bayanlar Camilerde” kampanyası
Raporda, din ismine bayanların aşağılanmasına karşı alenen eleştirel bir tavır sergileyen üç bayanın kıssalarına de yer verildi. Mescitlerde bayanların pozisyonunu düzgünleştirmeye çalışan bayanların çalışmalarından ve “Kadınlar Camilerde” kampanyasından bahsedildi.
Örgütlenme hakkı askıya alınmış durumda
Türkiye’de hiçbir din yahut inanç topluluğunun hükmî kişiliğe sahip olmaması ve bunun yarattığı sıkıntılara da dikkat çekildi. Ayrıyeten gayrimüslim cemaat vakıflarının hala idare şuralarını seçemiyor olmasının örgütlenme hakkını baltaladığına vurgu yapıldı: “Bu vakıfların idare konseyi seçimleri 2013’ten beri engelleniyor. Bunun sonucu olarak cemaat vakıflarının işleyişi ve bunlardan faydalanan cemaatler felce uğrayarak zayıflıyor. Kelam konusu cemaat vakıfları kilise ve sinagog binaları, okul, hastane üzere gayrimüslim cemaat mülklerinin yönetimi ve finansmanından diğer hayırseverlik faaliyetleriyle de uğraşıyor. Bu vakıflar cemaatleri için bir can simidi fonksiyonu görüyor.”
Eğitimde din yahut inanç özgürlüğü kısıtlanıyor
Raporda, çocuğun din, vicdan ve din özgürlüğü, iştirak hakkı ve ebeveynlerin çocuklarını kendi felsefi yahut dinî görüşlerine nazaran yetiştirme hakkının, Türkiye’deki eğitim sistemi içerisinde sistematik müdahaleye maruz kaldığı aktarıldı: “Bu derslerden muafiyet düzeneği da dahil olmak üzere mecburî Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersleri, seçmeli din dersleri, okullardaki İslami dinî uygulamalar ve imtihan sistemleri, öbür ögelerin yanı sıra çocuğun din yahut inanç özgürlüğünün korunması önünde önemli mahzurlar oluşturuyor.”
El konulan birçok mülk hala din yahut inanç topluluklarına iade edilmedi
Çok çeşitli din yahut inanç topluluklarına ilişkin olan mülklerin ve bunlarla ilişkili vakıfların geçmişteki kayıplarının tesiri de raporda ele alındı: “Gayrimüslim cemaatler açısından, haksız formda el konulan cemaat vakfı mallarının iadesi süreci tamamlanmış; ziyanlar şimdi tam olarak giderilmiş değil.” Ayrıyeten, birçok dinî yapının da harap ve yok olma riskiyle karşı karşıya olduğu vurgulandı.
Somut teklifler
Din yahut inanç özgürlüğü alanında somutlaşan tüm bu eşitsizlik ve ihlallerin giderilmesi için sunulan somut tekliflerden kimileri şunlar:
- Türkiye milletlerarası insan hakları mukavelelerine koyduğu tüm çekinceleri kaldırmalı.
- Türkiye Azınlık Lisanları Avrupa Şartı’nı ve Ulusal Azınlıkların Korunmasına dair Çerçeve Mukaveleyi onaylamalı.
- Türkiye din yahut inanç özgürlüğünü ilgilendiren davalarda verilen AİHM kararlarını ve İnsan Hakları Komitesi Görüşlerini yerine getirerek, emsal ihlallerin yaşanmasını önlemek için gecikmeksizin genel önlemler almalı.
- Devlet yetkilileri ailede, din yahut inanç topluluğunda ve işyerinde din yahut inanç özgürlüğü önündeki mahzurları anlamak üzere gerekli adımları atmalı.
- Nüfus kayıtlarındaki din hanesi kaldırılmalı. Din hanesi resmi kayıtlardan kaldırılana dek, bireylerin din yahut inançlarını kendi tercih ettikleri halde tabir etmesine imkan tanınmalı. Buna ateizm ve agnostisizm üzere dünya görüşlerinin de dahil edilebilmesi için, hudutlu seçeneklere sahip bir listeden seçim uygulamasına son verilmeli.
- Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi dersinden muaf tutulma hakkını kullanmak isteyen Hristiyan ve Yahudi öğrenciler, tıpkı derecede değerli olan nüfus kayıtlarında din hanesini boş bırakma hakkından feragat etmek zorunda bırakılmamalı. Muafiyet talebinde bulunmaları bu haktan yararlanmaları için kâfi sayılmalı.
- MEB, ayrımcılık içermeyen bir muafiyet uygulaması için gecikmeksizin adımlar atmalı.
- MEB, eğitim sisteminde çocuğun niyet, vicdan ve din özgürlüğünü destekleyecek halde, kendi program ve uygulamalarını gözden geçirip değiştirmeli.
- Askerlik hizmetine karşı vicdani ret gecikmeksizin anayasal hak olarak tanınmalı. Vicdani retçilere yönelik olarak yürütülen tüm ceza davaları sona erdirilmeli ve tazminat sağlanmalı.
- Vicdani ret müracaatlarına ait istatistik tutulmalı. Bu istatistikler vicdani retçilerin sayısını, verilen para cezalarını, yürütülen ceza soruşturmalarını ve vicdani retçiler hakkında verilmiş olan mahkûmiyet kararlarını içermeli ve kamuoyu ile paylaşılmalı.
- Diyanet İşleri Başkanlığı bayanların mescitlere eşit erişimini teminat altına almalı.
- Cemevlerinin, Protestan kiliselerinin ve Yehova Şahitleri ibadet salonlarının ibadet yeri olarak tanınması önündeki sistematik maniler derhal kaldırılmalı.
- Devlet yetkilileri ibadet ve uygulamada anadilin kullanımına müdahale etmekten kaçınmalı. Bilakis, din yahut inanç toplulukları ibadetleri sırasında klâsik olarak kullandıkları lisanların kullanımı ve geliştirilmesi konusunda desteklenmeli.
- Terör cürümlerinden mahkûm edilmiş bireyler kamusal dinî hizmetlerden mahrum bırakılmamalı.
- Gayrimüslim cemaatlerin örgütlenme özgürlüğünü tam manasıyla koruyacak önlemler alınmalı.
- Geçmişte haksız biçimde el konulan bütün malların dinî cemaatler ve vakıflara iadesine imkân sağlayan bir mevzuat çıkarılmalı.
- Türk Ceza Kanunu’nun “dinî bedelleri aşağılamayı” cürüm sayan 216. unsuru kaldırılmalı.
- Diyanet İşleri Başkanlığı, bayanların başta mescitler olmak üzere ibadet yerlerine erişiminin erkekler ile eşit şartlarda olmasını sağlamalı.