*Mahfi Eğilmez
Cari piyasa fiyatlarıyla dolar cinsinden GSYH’nin hesaplanması
Ülkeler, cari yılda üretilip de piyasaya satışa sunulmuş olan ya da stoklara alınan malları ve üretilerek piyasaya sunulan hizmetleri sonuncu fiyatları cinsinden toplayarak cari piyasa fiyatlarıyla GSYH’yi hesaplarlar. Hesaplama, doğal olarak ulusal parayla yapılır ve bu hesabın içinde enflasyon vardır. Bu formda ulusal para cinsinden hesaplanan GSYH, yıllık ortalama dolar kuruna bölünür ve dolar cinsinden GSYH bulunmuş olur. Çok kolaylaştırarak bir örnekle açıklayalım. A ülkesinin 2020 yılı GSYH’sinin 500 milyar A Parası olduğunu, 2020 yılında iktisadın gerçek olarak yüzde 3 büyüdüğünü, enflasyonun yüzde 10, ortalama dolar kurunun da 1 USD = 2 A Parası olduğunu varsayalım. Bu durumda 2021 yılının GSYH’si [(500) + (500 * 1,13) =] 565 milyar A Parası olarak hesaplanmış olur. Ortalama dolar kuru 2 olduğuna nazaran GSYH’yi kura bölersek dolar cinden GSYH’yi (565 / 2 =) 283 milyar dolarak buluruz.
Burada dikkat edilmesi gereken bahis cari fiyatlarla GSYH’nin içinde enflasyonun da olmasıdır. Enflasyon ne kadar yüksek ve dolar kuru ne kadar düşükse GSYH de o kadar yüksek çıkmaktadır.
İran’da GSYH artışı
2015 yılında 408 milyar dolarlık GSYH ile birinci 21 iktisat ortasında yer almayan İran’ın altı yılda nasıl olup da GSYH’sini 2,5 kat artırarak 1.426 milyar dolarlık bir GSYH seviyesine ulaştığını araştırıyoruz.
Aşağıdaki tablo Türkiye ile İran’ın GSYH’lerinde 2002 yılından bu yana yaşanan gelişimleri sergiliyor (kaynak: IMF, World Economic Outlook Database, April 2022.)
2015 yılına gelene kadar Türkiye’nin epeyce gerisinde bir GSYH büyüklüğüne sahip olan İran son 6 yılda büyük bir atak yaparak Türkiye’nin neredeyse iki katı fazla GSYH seviyesine çıkmış görünüyor. Bu son devirde Türkiye’nin GSYH’si 57 milyar dolar gerilerken İran’ın GSYH’si 1 trilyon doların üzerinde artış göstermiş. Bu türlü bir mucizenin gerçekleşmiş olması için İran’ın harikulâde bir süratle büyümüş olması, münasebetiyle yıllık büyüme oranını çok yüksek ortalamalara çıkarmış olması gerekiyor.
Aşağıdaki tablo Türkiye ile İran’ın büyüme oranlarının iki farklı devir prestijiyle yıllık ortalamalarını gösteriyor (kaynak: IMF, World Economic Outlook Database, April 2022.)
Tablo bize 2002 – 2021 ve 2015 – 2021 devirlerinde İran’ın Türkiye’ye nazaran çok yüksek GSYH artışını açıklayabilecek bir büyüme oranı ortalaması yakalayamadığını, tam bilakis Türkiye’nin büyüme ortalamalarının çok altında kaldığını gösteriyor.
Muvaffakiyet mı illüzyon mu?
Cevabını aradığımız soruyu bir sefer daha ortaya koyalım: Nasıl oldu da büyüme oranı ortalamasında Türkiye’nin epey gerisinde bulunan İran, dolar cinsinden GSYH’sini Türkiye’nin neredeyse iki katına çıkarabildi?
Aşağıdaki tablo Türkiye ile İran’ın enflasyon oranlarının yıllık ortalamalarını gösteriyor (kaynak: IMF, World Economic Outlook Database, April 2022.)
Tablo bize gerek 20 yıllık geçmişte gerekse son 6 yılda İran’da ortalama enflasyonun Türkiye’dekinin 1,6 katı daha yüksek olduğunu gösteriyor. Demek ki İran’da cari fiyatlarla GSYH, enflasyonun yüksek olması sonucu Türkiye’dekinin 1,6 katı daha süratli yükseliyor.
Artık de Türkiye ile İran’ın paralarının dolar karşısındaki durumuna bakalım. Aşağıdaki grafiklerden soldakinde TL’nin dolar karşısındaki durumu, sağdakinde de İran Riyalinin dolar karşısındaki durumu yer alıyor (grafikler için kaynak: www.tradingeconomics.com)
2020 yılında A ülkesinin GSYH’si 500 milyar A Parası, B ülkesinin GSYH’si de 500 milyar B parasıdır ve 1 A Parası = 1 B Parasıdır. Her iki ülke parasının dolar kuru 2’dir. Bu iki ülkenin GSYH’lerini dolar cinsinden hesaplarsak (500 / 2 =) 250 milyar dolar olarak buluruz. 2021 yılında her iki iktisadın de yüzde 3 (0,03) büyüdüğünü ve her iki iktisatta de yüzde 10 (0,10) enflasyon yaşandığını düşünelim (enflasyonla GSYH zımni deflatörünün eşit olduğunu varsayıyoruz.) Bu durumda A ülkesinde de GSYH 565 milyar A Parası ve B ülkesinde GSYH 565 milyar B Parası olarak karşımıza çıkacaktır. 2021 yılında A ülkesinin sabit kur rejimi uygulamasına girdiğini ve parasının dış bedelini dolara karşı 2’de sabit tuttuğunu buna karşılık B ülkesinin dalgalı kur rejiminde kaldığını ve B Parasının dolara karşı paha kaybederek 2,8 olduğunu varsayalım. Bu durumda A ülkesinin GSYH’si 283 milyar dolara yükselirken B ülkesinin GSYH’si 202 milyar dolarda kalmış olacaktır.
İran’da devletçe belirlenen sabit kurun dışında bir de hür piyasada döviz alım satımında geçerli olan kur var. Hesaplamalar bu kur temel alınarak yapılırsa işler büsbütün değişiyor. İran’ın 2021 yılı GSYH’si cari fiyatlarla ulusal para cinsinden 59.904.602 milyon Riyal. 2021 yılında resmi kur 1 USD = 42.000 riyaldi. Buna nazaran de GSYH (59.904.602 milyon / 42.000 =) 1.426 milyar Riyal olarak hesaplanıyor ve üstteki hesaplara da bu fiyat temel alınıyor. Meğer hür piyasadaki kur yaklaşık olarak 1 USD = 270.000 riyaldi. Hesabı bu kura nazaran yaparsak GSYH (59.904.602 / 270.000 =) 222 milyar dolar olarak karşımıza çıkıyor.
Özetle söylemek gerekirse bu büyüme oranıyla İran’ın GSYH’sinin son 6 yılda 2,5 kat artmış görünmesinin arkasında iki neden vardır: (1) İran’da enflasyon çok yüksek olduğu için cari fiyatlarla GSYH süratle yükselmektedir. (2) İran Riyalinin dolar karşısında sabit kalması nedeniyle dolar cinsinden GSYH de olması gerekenin çok üzerinde hesaplanmaktadır. İran’da sermaye hareketleri özgür olmadığı için sabit kur rejimi uygulanabilmektedir. Buna rağmen ortadaki asıl kur, sabit kur olarak açıklanan 1 USD = 42.000 riyal değil, 1 USD = 270.000 riyaldir.
Türkiye, İran’ın yaptığını yapabilir mi?
İran’da görülen bu durum 2003’den 2010’a kadar yüksek döviz girişleri sonucu sabitleşme eğilimi gösteren USD/TL kuru nedeniyle Türkiye için de kelam konusu olmuş ve Türkiye’nin GSYH’si tıpkı bugün İran’da olduğu üzere büyüme oranının çok ötesinde artışlar sergilemişti.[i] Buna karşılık Türkiye, İran’dan farklı olarak sabit kur rejimi uygulamamış, 2001 krizi sonrası IMF programıyla birlikte iktisattaki toparlanma eğilimi ve AB üyelik müzakereleri, Türkiye’ye yüksek ölçüde yabancı sermaye girişi sağlayarak kuru sabit hale getirmiş ve dolar cinsinden GSYH’nin yükselmesini sağlamıştı. Sabitleşen kur olağana dönünce de GSYH’de düşüş başlamıştı.
İran’da sermaye hareketleri özgür olmadığı halde ilan edilen resmi kur gerçek ömürde geçerli olmamakta onun yerine piyasada bir diğer kur hâkim olmaktadır. Türkiye’nin bugünkü dışa açık, sermaye hareketlerinin özgür bırakıldığı bir nizam içinde devam ederek sabit kur rejimine geçmesi mümkün değildir. Üstten beri yaptığımız açıklamalar sermaye hareketlerinin özgürlüğünden vazgeçilse bile sabit kur rejiminin karaborsada öteki bir kur oluşumuna yol açacağını ortaya koymaktadır.
Öte yandan yalnızca görünümü düzeltmek için bu türlü bir atılım yapmanın hiçbir manası yoktur. Bu, motoru berbat durumda olan bir otomobilin kaportasını boyayıp yeterli görünmesini sağlamaya çalışmaya misal. Asıl olan GSYH’nin bu formda illüzyonla büyümüş gösterilmesi değil, ülkenin gerçek manada gelişmiş ülke olabilmesi yolunda gayret gösterilmesidir. Hukukun üstün olmadığı, yargının bağımsız olmadığı, fikir ve tabir özgürlüğünün bulunmadığı, eğitim kalitesinin yükseltilemediği bir ülkede kuru sabit tutarak GSYH’yi yüksek göstermenin kendini kandırmaktan öteki hiçbir manası yoktur.
Gerçek ortaya çıkana kadar illüzyonlar mucizeymiş üzere görünür. Meğer bilimde mucizeye yer yoktur.
[i] Bu mevzudaki eski bir yazımın linki: https://www.mahfiegilmez.com/2013/04/gercekte-ne-kadar-buyuduk.html.
Bu yazı Mahfi Eğilmez’in ferdî blogundan alınmıştır