COVID-19 ile birlikte aşılar daha da hayatımıza girdi lakin aşının tarihi çok eskilere dayanıyor biliyorsunuz ki. Pekala aşının prensibi aslında nedir ve farklı hastalıklar için aşılar nasıl üretiliyor? Tüm bu soruları sizler için cevapladık, buyrun okumaya…👇
Kaynak: https://www.gavi.org/vaccineswork/how…
Aşıların nasıl çalıştığını kesinlikle duymuşsunuzdur.
Aşılar, bedenimize virüs bulaştığını düşündürerek kandırır aslında. Bedenimiz da bu virüse bir bağışıklık reaksiyonu oluşturur ve gelecekte onunla savaşmamızı sağlayacak bir virüs hafızası oluşturur.
Virüsler ve bağışıklık sistemi karmaşık hallerde etkileşime girer, bu nedenle tesirli bir aşı geliştirmek için birçok farklı yaklaşım vardır.
En yaygın iki cins, etkisizleştirilmiş aşılar (öldürülmüş lakin yeniden de bağışıklık sistemini etkinleştiren zararsız virüsleri kullanan) ve zayıflatılmış aşılardır. Zayıflatılmış aşılarda ise bize ziyan vermeden bağışıklık reaksiyonu oluşturacak biçimde ayarlanmış canlı virüsler kullanılır.
1. Virüsü zayıflatarak hazırlanan aşılar
Bu usulde virüsler zayıflatılır, böylelikle beden içinde bir sefer çok zayıf bir biçimde çoğalırlar. Kızamık, kabakulak, kızamıkçık, rotavirüs, oral çocuk felci, su çiçeği ve grip aşıları (intranazal aşı) bu biçimde yapılır. Virüsler çoklukla bedende birçok defa kendilerini çoğaltarak hastalığa neden olurlar. Doğal virüsler bir enfeksiyon sırasında binlerce sefer çoğalırken, aşı virüsleri çoklukla yirmiden az çoğalır. Aşı virüsleri çok fazla çoğalmadıkları için hastalığa neden olmazlar lakin gelecekte karşı müdafaa sağlayan ‘hafıza B’ hücrelerinin teşviğine sebep olurlar. Canlı, ‘zayıflatılmış’ aşıların avantajı, bir yahut iki dozun ekseriyetle ömür uzunluğu süren bağışıklık sağlamasıdır.
2. Virüsün devre dışı bırakıldığı aşılar
Bu metotta virüsler bir kimyasalla büsbütün etkisiz hale getirilir yahut öldürülür. Virüsü öldürüldüğünde kendini tekrar üretemez yahut hastalığa neden olamaz. Çocuk felci, hepatit A, grip aşısı ve kuduz aşıları bu formda yapılır. Virüs beden tarafından hala görüldüğü için, bağışıklık sistemi hastalığa karşı koruyan hücreler üretilir. Bu metodun iki yararı bulunuyor:
-
Aşı, önlediği hastalığın hafif bir formuna bile neden olamaz.
-
Bağışıklık sistemi zayıf olan bireylere verilebilir.
Dezavantajı ise birkaç doz vurulması gerekmesi olağan.
3. Virüsün yahut bakterinin bir kısmının kullanıldığı aşılar
Bu formülde virüsün sadece bir modülü çıkarılır ve aşı olarak kullanılır. Hepatit B, zona, HPV ve grip aşılarından biri bu formda yapılır. Aşı, virüsün yüzeyinde bulunan bir proteinden oluşur. Bu prosedür virüsün (veya bakterilerin) bir kısmına karşı bir bağışıklık reaksiyonu hastalığa karşı muhafazadan sorumlu olduğunda kullanılabilir. Birtakım bakteriler, toksin ismi verilen ziyanlı bir protein üreterek hastalığa neden olur. Bu toksinler alınarak ve bir kimyasalla etkisiz hale getirilerek birkaç aşı yapılır. Toksini etkisiz hale getirerek artık hastalığa neden olmaz. Difteri, tetanoz ve boğmaca aşıları bu halde yapılmaktadır.
4. Genetik kod kullanılarak hazırlanan aşılar
COVID-19 için birtakım aşılar bu biçimde yapılır. Aşılanan kişinin dendritik hücreleri, virüsün yüzeyinden başak proteini yapmak için kullanır. Bağışıklık sistemi bu proteinin ‘yabancı’ olduğunu anladığında, bağışıklık yansısı oluşturur, böylelikle kişi bir dahaki sefere virüse maruz kaldığında, bağışıklık sistemi süratle cevap vermeye hazırdır. Pfizer ve Moderna COVID-19 aşıları bu biçimde yapılır. DNA aşıları ise mRNA’nın yapıldığı genetik kodu sağlar. mRNA daha sonra viral proteini yapmak için şablon vazifesi görür ve bağışıklık sistemi bunun yabancı olduğunu fark ederek bedeni korumak ve immünolojik hafıza oluşturmak için harekete geçer. Şu anda, hiçbir DNA aşısı ticari olarak mevcut değildir.
Aşılar ya büsbütün bakteri yahut virüsten yahut bunların modüllerinden oluşur ve pek çok aşının yetiştirilmesi gerekir.
Sıklıkla protein yahut şeker kullanılır. Aşının antijen ismi verilen bu etkin bileşenleri, vücuttayken bir bağışıklık reaksiyonunu tetikleyen şeydir. Aşılar biyolojik eserler olduğundan, birden fazla klasik viral aşının, grip aşılı tavuk yumurtası, hepatit A aşılı göğüslü hücreleri yahut hepatit B aşıları için maya üzere biyolojik malzemeler üzerinde yetiştirilmesi gerekir. Süreç epeyce zahmetli ve yavaştır. Örneğin grip aşılarında, canlı virüs bir yumurtaya enjekte edilir ve akabinde virüs çoğaldıktan sonra viral malzeme toplanır, saflaştırılır ve etkisiz hale getirilir. Son RNA aşıları, bir DNA şablonundan üretilebiliyor; bu da klasik aşı üretiminden çok daha ucuz ve süratli olabiliyor.
Aşıda hangi hususlar kullanılır?
Aşılar, tabiatı gereği kararsız olabilen ve kendi başlarına bırakıldıklarında bozulmaya yatkın olabilen karmaşık biyolojik moleküller içerir. Bu nedenle aşılar, üretim tesisinden kullanım noktalarına kadar olan uzun seyahatlerinde aşının inançlı ve tesirli kalmasına yardımcı olmak için birkaç katkı unsuru de içerir. Bu katkı hususları, şişe açıldıktan sonra aşının bozulmasını önleyen ‘koruyucular’ ve rastgele bir kimyasal tepkinin gerçekleşmesini durduran ‘stabilizörler’dir. Stabilizörler bir şeker (örneğin laktoz) yahut jelatin olabilir.
“Sürfaktanlar” aşının bileşenlerinin bir ortaya toplanmasını durdurur.
‘Seyrelticiler’, bir aşıyı hakikat konsantrasyona seyreltmek için kullanılan sıvılardır ve en sık kullanılan seyreltici steril sudur. Bu ortada ‘rezidüler’ yani artıklar, aşılara kasıtlı olarak eklenmeseler de, aşıyı yapmak için kullanılan bileşenlerin artıklarıdır ve maya yahut yumurta proteini içerebilir. Birtakım aşılar, ya aşının enjeksiyon bölgesinde daha uzun mühlet kalmasını sağlayarak ya da mahallî bağışıklık hücrelerini uyararak aşıya karşı bağışıklık reaksiyonunu artıran adjuvanlara gereksinim duyar. Beşerler için inançlı olan alüminyum da aşı da bulunur ve yaygın bir adjuvandır.
Tüm ilaçlarda olduğu üzere, her aşı, bir ülkenin aşı programına dahil edilmeden evvel inançlı olduğundan emin olmak için kapsamlı ve titiz testlerden geçmelidir.
Geliştirilmekte olan her aşı, bir bağışıklık yansısını başlatmak için hangi antijenin kullanılması gerektiğini belirlemek için evvel taramalardan ve değerlendirmelerden geçmelidir. Bu klinik öncesi etap, beşerler üzerinde test yapılmadan yapılır. Deneysel bir aşı, güvenliğini ve hastalığı tedbire potansiyelini kıymetlendirmek için evvel hayvanlarda test edilir. Aşı bir bağışıklık yansısını tetiklerse, daha sonra insan klinik deneylerinde üç etapta test edilir. Birinci kademede güvenliğini pahalandırmak, bir bağışıklık reaksiyonu oluşturduğunu doğrulamak ve hakikat dozu belirlemek için az sayıda gönüllüye verilir. Çoklukla bu etapta aşılar genç, sağlıklı yetişkin gönüllülerde test edilir.
Aşı daha sonra, güvenliğini ve bir bağışıklık reaksiyonu oluşturma yeteneğini daha fazla kıymetlendirmek için daha fazla gönüllüye verilir.
Bu basamakta, çeşitli yaş kümelerini ve aşının farklı formülasyonlarını pahalandırmak için ekseriyetle birden fazla deneme yapılır. Aşılanmamış bir küme, aşılanan kümedeki değişikliklerin aşıya mı atfedildiğini yoksa tesadüfen mi meydana geldiğini belirlemek için çoklukla bir karşılaştırma kümesi olarak denemeye dahil edilir.
Aşı, daha sonra binlerce gönüllüye yapılır ve aşı olmayan lakin karşılaştırma eseri alan misal bir küme beşerle karşılaştırılır.
Bu, aşının korunmak için tasarlandığı hastalığa karşı tesirli olup olmadığını belirlemek ve çok daha geniş bir insan kümesinde güvenliğini incelemek için yapılır. Aşı performansının bulgularının birçok farklı popülasyon için geçerli olduğundan emin olmak için birçok vakit, faz üç denemeleri birden fazla ülkede ve bir ülke içindeki birden fazla tesiste gerçekleştirilir. İkinci basamak ve üçüncü etap denemeleri sırasında, çalışmayı yürüten gönüllüler ve bilim insanları, hangi gönüllülerin test edilen aşıyı yahut karşılaştırma eserini aldığını bilmez. Deneme bittikten ve tüm sonuçlar katılaştıktan sonra, gönüllülere ve bilim beşerlerine aşıyı kimin yaptırdığı ve karşılaştırıcıyı kimin aldığı bildirilir. Ayrıyeten bir aşı kullanıma girdikten sonra, inançlı olmaya devam ettiğinden emin olmak için daima izlenmelidir.