Merhabalar. Yassıada’da 1860’lı yıllardan kalma Bulwer Şatosu, mimari özellikleri ve neden yapıldığıyla dikkatleri üzerine çekmektedir. Bu içerikte adanın terk edilmişliği ortasında ayakta kalan şatonun Osmanlı iktisadına uzanan kıssasını aktardım.
İyi okumalar dilerim.
Yassıada, Marmara Denizi’nde İstanbul’a yakınlığıyla bilinen ve formu yassı görünümlü olan küçük bir adadır. Adanın 18.3 hektar olan yeri düzdür. Bu metruk ada yüzyıllar boyunca üzerine ne kadar şey inşa edilse de ya yıkılıyor ya da terk ediliyor.
Son vakitlerde adada mimari bir dönüşüm yaşanıyor. Lakin bu mimari dönüşümün içinde bir şato var ki İstanbul’da bir öbür gibisi yok.
Bulwer Şatosu ismindeki bu yapı da mimari dönüşüm sırasında yenilenmiş lakin yeniden de terk edilmiş bir vaziyette durmaktadır. Pekala Bulwer Şatosu’nu kim yaptırdı ve Yassıada’da bu türlü bir şato neden var?
Doğu Roma İmparatorluğu periyodunda Yassıada 4. yüzyıldan itibaren bir sürgün yeri olarak kullanılmıştır. 9. yüzyılda Bizans İmparatoru Theofilos, hükümdarlığı devrinde ise buraya Platea Manastırı isminde bir manastır inşa ettirmiştir.
860 yılında Yassıada’da sürgün hayatı yaşayan Patrik Ignatius, adanın tam ortasına kilise inşa ettirmiş; kilisenin altındaki mahzenler de zindan olarak kullanılmıştır.
Osmanlı devrinde ise 1858-1865 yılları ortasında elçilik yapan İngiliz Henry Bulwer, Sultan Abdülmecid’in müsaadesiyle adayı satın almıştır. Bulwer, Aziz Ignatius Manastırı’nın kalıntıları üzerine yüksek burçlu bir şato inşa ettirmiştir.
Bir vakit sonra Bulwer, parası bittiği için adayı Londra’daki gazetelerde satışa çıkarmıştır. Lakin Osmanlı Devleti bu ilana kızmış ve adayı yalnızca Türk olan birine satması konusunda uyarmıştır.
Mısır Hidivi İsmail Paşa da Yassıada’yı, içindeki Bulwer Şatosu ile birlikte padişahın iradesiyle satın almıştır. Fakat hidiv, adaya rastgele bir yatırım yapmamış, 1893 yılında kolera salgını ortaya çıkınca bir devir hastalar buraya taşınmıştır.
1894’teki büyük zelzelede ise adadaki binalar yıkılmış lakin şato bir biçimde ayakta kalmıştır.
20. yüzyılda ada birden fazla el değiştirmiştir. 1947’de kamulaştırma, 1848’de bir ailenin özel mülkiyetine geçme, çok vakit geçmeden hazineyi devredilmesi ve akabinde Deniz Kuvvetlerine verilmesi kelam konusu.
1952 yılında ise ada Topçu ve Harekât Okulları olarak kullanılmıştır ve Bulwer Şatosu koruma edilmiştir. Siyasi tarihten de bilineceği üzere ada 1960 darbesinde Cumhurbaşkanı, Başbakan ve bakanların yargılanmasına sahne olmuştur.
Bulwer Şatosu da o devirlerden beri metruk ve terk edilmiş bir şato olarak varlığını korumuştur. Pekala en başta da sorduğum üzere bu şato neden yapıldı? 1860’lı yıllarda Osmanlı iktisadının inisiyatifi Batı Avrupa ülkelerinin elindeydi ve Osmanlı eserlerinin ihraç edilmesi için pazar arayışı sürüyordu.
1851 yılında Osmanlı, yerli mallarını Londra, New York ve Paris üzere merkezlerde sergilemekteydi. Osmanlı 1863 yılında kendini o denli gösterişli merkezler ortasına sokmak için süreksiz fuar merkezi inşa etti.
Bu Sultanahmet Meydanı’nda kurulan fuarda ülkeye dış rekabet gücü kazandıracak eserlerin numuneleri toplandı. 1893 fuarında memleketin her yerinden getirilen pirinç, buğday, arpa, çavdar, mısır, tütün ve pamuk üzere eserler sergilendi.
Bu numunelerden birinin üzerinde de Henry Bulwer’ın Yassıada’daki çiftlikten geldiği yazmaktaydı. Böylelikle büyükelçinin adayı yalnızca emeklilik ya da keyif için almadığı, adada tarımla uğraşıp ihracat yapmak istediği ortaya çıkmıştı.
Bulwer’ın planı yetiştirdiği eserleri gemiye yükleyerek Akdeniz’e hakikat göndermekti. Elçinin bir hevesi de Mısır’a gidip Süveyş Kanalı’nı yakından görmekti.
Süveyş’e giden Bulwer’ın yol boyunca materyallerin taşıma maliyetine, arazi sulamasına ve gübreleme mevzularına bilhassa ilgi göstermesi onun tarıma ne kadar meraklı olduğunu gösteriyor. Elçinin merakının asıl nedeni ise İngilizlerin Mısır’da iplik üretimi için pamuk üretmek istemesiydi.
Günümüzde Demokrasi ve Özgürlükler Adası olarak isimlendirilen Yassıada’da bulunan Bulwer Şatosu o periyotta, Anglosakson kalelerine misal mimarisiyle hayli dikkat çekmiştir. Adada bu şekil İngiliz yapıların inşa edilmesi ileride İngilizlerin İstanbul’u işgal edip burayı üs olarak kullanacağı söylentilerine bile yol açmıştır.
Mali zahmetler yüzünden Henry Bulwer’ın adayı satışıyla bu sav da ortadan kalkmıştır. Lakin şatonun yapılışının tek maksadı Mısır’da pamuk üretmek midir ya da öteki bir gayesi var mıdır işte onu tam bilemiyoruz.
