İkonografi ve görsel okuryazarlık ortasında sıkı bir alaka olduğundan bahsetmiştim. Pekala, ikonografi nedir? Bir görselin sembolik manalarını inceleyen bir disiplindir. İkonografi, sembolik manaların incelenmesi, tanımlanmasıyla birlikte, bir görselin kullanımının tarihi ve kültürel bağlamını da inceleyerek manasını bulmak için kullanılan bir araçtır. Görsel okuryazarlık, görsel olarak sunulan bilgiyi manaya, yorumlamaya çalışırken ikonografiden yararlanan eleştirel düşünme hüneridir.
“İkonografi” sözünün kökeni, Yunanca ikon (yani “resim”) ve grafik (yani “yazmak”) sözlerinden gelmektedir ve manzaraların toplumsal ve kültürel olarak inşa edilmiş motifler ve semboller aracılığıyla öyküler anlattığı iletisini verir.
İkonografi, sanatkarların, zanaatkarların, bir bildiri yahut bilgi aktarmayı amaçlayan yapıtında kullandığı makul bir dizi fotoğraf, motif yahut semboldür. Bunlar, kültürel, tarihi yahut toplumsal bir bağlamda oluşturulmuş ve bir küme insan yahut içinde yapıldıkları bağlam için bir çeşit bedel yahut kozmik mana taşıyan imajları içerir. Örneğin, bir fotoğrafta yer alan çiçekler, meyveler, hayvanlar, nesneler üzere sembolik öğelerin manaları ikonografik tahlil ile belirlenebilir.
Görsel sanattaki en eski simgeler, dini yahut efsanevi figürleri temsil eder. Klasik Roma ve Yunan sanatı, çoklukla İncil metinleriyle ilgili ikonografiyi içerir. İsa Mesih, Meryem Ana, sevgililer ve havariler ortak simgelerdir.
Rönesans ile seküler fotoğraf, Hıristiyan sanatına alternatif hale gelir. Böylelikle Rönesans sanatı, tarih resmi, tıp fotoğrafları, portreler, mitoloji ve hatta görünümleri içeren kendi ikonografik geleneklerini geliştirdi.
16. yüzyılda, sanatkarların natürmort çalışmalar üzere yapıtlarında kullanabilmeleri için, el yazmaları ve öteki edebiyat cinslerinden toparlanan ve biraraya getirilen amblem – semboller incelendi, yorumlandı ve manaları belirlendi.
İkonografi 18. yüzyılda yaygınlaştı ve arkeologların antik anıt ve objelerdeki sembolleri, bahisleri ve temaları sınıflandırabilmeleri için kazılarında kullandıkları bir araç haline geldi. 19. yüzyıl görsel sanatında dini sembolizmi çözümlemek için kullanılan bir sistem haline geldi. Mesih’i ve Kutsal Ruh’u temsil eden kuzu ve beyaz güvercin üzere Hıristiyan ikonları, Batı dini sanatında en tanınan ikonlar ortasındaydı.
Doğu dini sanatı, klasik Avrupa sanatı ve seküler sanatın hepsi de simgelerden ve sembolizmden yararlandı. Lakin unutmamak gerekir ki bir ikon, farklı bir ikonografi içinde okunduğunda farklı bir manaya sahip olur. Örneğin beyaz güvercin, Hıristiyan ikonografisinde kutsal ruhun, Musevilikte ömrün sembolü iken, klasik mitolojide Yunan tanrıçası Venüs yahut Afrodit ile ilişkilendirilir.
Rönesans ikonografisinden birçok sembol sinema, fotoğrafçılık, çizgi romanlar ve hatta siyasi karikatürler dahil olmak üzere çağdaş medyayı ve tanınan kültürü etkilemiştir. Birçok çağdaş sanatçı, daha evvelki sanatkarların kullandığı ikonları kendi uygulamalarına uyarlayarak antik çağlardan kalma ikonografilere atıfta bulunmaktadır. Hatta Jan van Eyck, William Blake, Sir Peter Paul Rubens, Albrecht Dürer, Francisco Goya, Paul Gauguin, Pablo Picasso, Frida Kahlo ve Joseph Beuys üzere kimi çağdaş sanatkarlar, ferdî ikonografiler bile yaratmışlardır. Fakat bu ferdî ikonografilerdeki sembollerin manasını ve ehemmiyetini sırf sanatkarın çalışmalarını ve hayatını bilenler kavrayabilirler.
İkonografik çalışmaların geliştirilmesine öncülük eden ve ikonoloji telaffuzunu ortaya süren sanat tarihçi Erwin Panofsky, sanat yapıtı okunurken “ne?” sorusunun yanı sıra “neden?” sorusunun da sorulmasını önermiştir.
Erwin Panofsky’ye nazaran, sanat yapıtı, içinde oluştuğu ve bir kesimi olduğu kültür ortamının içerisinde, yani periyodun ideolojisi, toplumsal yapısı, psikolojisi, dinî ortamı, politik ve ekonomik durumu vb. olguları ile birlikte ele alınıp incelenmelidir. Bu yüzden husus, mana ve içeriğinin saptanıp, açığa çıkarılması için “İkonografik ve İkonolojik Sanat Eleştirisi Formülünü geliştirmiştir. Bu sistemde, yapıtları konusu yahut manası dahilinde algılanabilmesi için üç evrede gerçekleşen manaların saptanması gerektiğini söylemektedir. Bunlar;
Doğal mana, sanat yapıtının yahut manzaranın doğal manası, fizikî formun yahut tanınabilir özelliğin tanımlanmasından elde edilir. Kısaca görülen objelerin yalın biçimde aktarılmasıdır. Yapıtta görülen biçimleri objelere benzetilerek ve bu biçimler ortasındaki ilgiyi belirleyerek olgusal manası, akabinde ise bu biçimlerin tabir ettiği manaları saptayarak yapıtın ifadesel manasını elde ederiz. Fotoğrafta görülen her şey olduğu üzere aktarılır. Örneğin Âdem ve Havva’nın cennetten kovulma sahnesindeki çökük yüz sözü, vücutlardaki duruş, olgusal ve ifadesel olarak doğal manası oluşturmaktadır.
Geleneksel mana, resme ikonografik ve kültürel bilgi ekleyerek bahis üzerine inşa edilir. Sanat yapıtında betimlenmiş olan biçimlerle, tema ve kavramlar ortasında bir bağ kurulması, imgelerin çözümlenerek hikaye, sembol ve alegorilerin saptanmasıdır. Âdem ve Havva’nın cennetten kovulma sahnesindeki yılan figürü ve elmanın çözümlenmesi ve kıssası ikonografik incelemeye örnektir. (Havva’ya ilişkin ayna imgesi üzere bedeni biraz fecî yeşil renkli kalın gövdeli olan yılan burada, şeytanın birden fazla defa bir bayan kılığına girdiğini betimlemektedir.)
İçsel mana, bir imgenin yahut sanat yapıtının temel manası, sanat yapıtını kimin yaptığına, sanatkarın bu süreç içerisindeki psikolojisi ve kişiliği, hedeflenen kitle, yapıldığı periyoda, coğrafyaya, siyasi, ekonomik, dini, kültürel ve toplumsal ortama ve üretildiği bağlama mahsus daha derin sembolik manaya atıfta bulunur. Bu mana, ikonografik manzaranın karmaşık sembolizminin derinliklerine iner.
Web
Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar külliyen muharrirlerinin özgün niyetleridir ve Onedio’nun editöryal siyasetini yansıtmayabilir. ©Onedio