Türkiye, tarihinin en ağır ekonomik krizleri olan 2000 ve 2001 ekonomik krizlerinde, ‘kurtarıcı’ olarak lanse edilerek ülkeye davet edilen Kemal Derviş ile tanışmıştı. ABD’de Türk bir ekonomist olan Derviş o periyot ülkeye dönerek değerli çalışmalara imza atmıştı. Derviş’in vefatıyla 14 Mayıs 2023 seçimlerine geri sayarken, ana gündemin de iktisat olması nedeniyle o periyot yapılanları araştırılıyor.
Kemal Derviş, “anayasa kitapçığı fırlatılmasıyla” ve “yazarkasa atılmasıyla” anılan evvel siyasi başlayan akabinde iktisada dönüşen krizlerinin sembol isimlerden.
DSP-MHP ve ANAP koalisyonu ülke idaresindeyken, 1999’da gerçekleşen 17 Ağustos Zelzele felaketi sonrasında 2000 Kasım ve 2001 Şubat’ta oluşan finansal krizler, 19 Şubat 2001 MGK toplantısında Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer’in Başbakan Bülent Ecevit’e “anayasa kitapçığını fırlatmasıyla” siyasal kriz eşliğinde patladı.
Krizler sonrası Başbakan Bülent Ecevit, ABD’de Dünya Bankası’nda vazifeli olan Kemal Derviş’i Türkiye’ye davet ederek, İktisattan Sorumlu Devlet Bakanlığı misyonu vermişti.
Kemal Derviş, o periyot IMF siyasetleri, özelleştirmeleri, kemer sıkmada ezilen halk kitlesi ile çok tartışılırken, 2008 Global Finans krizinin ‘teğet geçmesi’, sonrasında bozulan makro ekonomik dengelerin krize dönüşmemesi üzere bir çok yapısal düzenlemede de tesirli olmuştur. Ayrıyeten 2002 Kası ayında yapılan genel seçimlerde AKP’nin iktidara gelmesiyle görülen ekonomik refahta da hissesi olduğu konuşulanlar ortasındaydı.
Kemal Derviş iktisatta neler yapmıştı?
14 Nisan 2001 tarihinde Derviş, ‘Güçlü İktisada Geçiş Programı’ açıkladı. TCMB’nin sitesinden ulaşılabilen programda ayrıntılı bilgilere erişebilirken, Derviş’in düzenlemelerine yüklü olarak 2002’de iktidara gelen iktisat idaresi devam etti.
Programda IMF takviyesi alındı. Programın temel hedefi, “güven buhranı ve istikrarsızlığı hızla ortadan kaldırmak ve kamu idaresinin, iktisadın tekrar yapılandırılmasına yönelik altyapıyı oluşturmak” olmuştu.
4 Şubat 2002’de IMF ile Türkiye mutabakat imzalarken, Ocak 2005’de yenilenen stand-by mutabakatı sonrası son borç ödemesi Mayıs 2013’te yapılarak kapatıldı.
Türkiye’nin 1961 yılında başlayan IMF bağları 2013 kadar sürerken, toplamda 50 milyar doların üzerinde kaynak kullanıldı.
Sabit kur rejiminde olan Türkiye, 2001 ekonomik krizi sonrası, piyasada arz ve talep şartlarına nazaran belirlenen dalgalı döviz kuru uygulamasına geçti.
2000 yılı başında 543,401 (0,54) olan kur, 2001 yılı sonunda 1,453,615 TL (1,45) olmuştu. (2005 yılında TL’den 6 sıfır atıldı.)
Kemal Derviş’in açıkladığı programda 1990-1999 yılları devrinde iktisatta oluşan temel meseleler ele alınırken, birçok maksat belirlendi.
Makro Ekonomik Amaçlarda, iktisadın istikrara ve rekabet gücüne kavuşabilmesi için kurumsal ve yapısal düzenlemelere öncelik verilmesi, mali disipline odaklanıldı.
Programda 2002 ve 2003 yıllarında büyüme yüzde 3 ve yüzde 5 olarak hedeflenirken, Türkiye bu yıllarda sırasıyla yüzde 7,9 ve yüzde 5,9 oranında büyüdü.
2001 yılı için enflasyon maksadı belirlenmezken, TÜFE yüzde 54,4 oldu. Sonraki yıl 2002’de enflasyon yüzde 45 ve 2003 yılında da yüzde 25,3 oldu.
Sektörle ilgili düzenlemeler de çok konuşulmuştu. Mali daldaki düzenlemelerde, TCMB Kanununda yapılan değişiklikle “Merkez Bankası özerklik” kazandı. Kamuyu Merkez Bankası’nın finanse etmesinin önüne geçilirken, temel misyonu “fiyat istikrarı” olarak belirlendi
Kamu bankalarının da likidite sıkıntılarının çözülmesi ve bilhassa tasfiye edilmemesi ismine düzenlemeler yapıldı.
Emlak Bankası kapatılarak Ziraat Bankası’na devredildi. VakıfBank’ın özelleştirilmesi hedeflendi (ancak bu hiç gerçekleşmedi.) Kamu bankaları KİT statüsünden çıktı, AŞ oldu. Bankalar Kanunu düzenlenerek, BDDK’nın kontrol yetkileri güçlendirildi.
Banka mevduatlarına verilen sınırsız garanti kaldırıldı.
Kamu finansmanında yapılan düzenlemelerde, devlet bütçesinde disiplin sağlanması hedeflenirken, bütçenin açık ve şeffaf biçimde düzenlenmesi sağlandı.
Hükümetlerin keyfi düzenlemelerine imkan sağlayan bütçe içi ve dışı fonlar kapatıldı. 2006 yılında bütçe sistemi değiştirilerek, Merkezi İdare Bütçesi’nde uygulama değiştirildi.
Kamuda israfa yönelik Devlet İhale Kanunu, Borçlanma Kanunu ve Kamulaştırma Kanunu çıkarılması hedeflendi. Mali kontroller ve cezalarda düzenleme yapıldı.
Ekonomide rekabet ve aktiflik için, devletin piyasalardaki rolünün azaltılması hedeflendi. Bu da özelleştirmeler demekti. Yıllarca çok konuşuldu hala de tartışılıyor.
TEKEL, TÜPRAŞ, POAŞ, PETKİM, TÜRK TELEKOM ve THY üzere büyük KİT’lerin özelleştirilmesi hedeflendi.
2001 yılı içinde POAŞ’ın yüzde 51 blok satışı, TÜPRAŞ’ın halka arz yolu ile yüzde 31,5’i satıldı. Cep telefonu lisans satışı gerçekleştirildi.
Bazı alanlarda kanunlar ile devlet piyasadan çıkarken, öngörülebilir bir sistem yaratılması hedeflendi. Bu doğrultuda özelleştirilmelerin önü açıldı.
Çoğunu sonraki yıllarda Kemal Unakıtan gerçekleştirecekti.
İhracatın arttırılmasına yönelik Eximbank kredilerinin arttırılması hedeflendi.
Maliye Siyasetlerinde, gelir sarfiyat istikrarı ve borçlanma azaltılması hedeflenirken, “faiz dışı fazla”, bütçe disiplini, tasarruf, işçi sayısının azaltılması üzere hedefler doğrultusunda hareket edildi. Vergilendirmelerde de düzenlemeler yapıldı.
Para ve döviz kuru siyasetlerinde, enflasyon hedeflemesine dayalı para siyasetine geçildi. 2005 yılına kadar örtük olan enflasyon hedeflemesi 2006 yılından itibaren açık enflasyon hedeflemesi oldu. Dalgalı kur rejiminde “dalgalanmalar” harici müdahale olmayacağı, müdahalelerin de açıklanacağı belirtildi.