Türkiye’de 2021 Eylül ayından 2023 Mayıs seçimlerine dek uygulanan iktisat modeli, yeni vazife alan iktisat yöneticileri tarafından direkt açıklanmasa da sonlandırıldı. Yaklaşık 20 ay boyunca uygulanan modelin ekonomik temellerde yarattığı tesirlerin silinmesi için bir ‘şok terapisi’ne gereksinim olduğu söyleniyor. Nedir bu şok terapisi?
2021 yılı Eylül ayında Merkez Bankası’nın faiz indirimleriyle başlayan tartışmalar kısa müddette açıklanan iktisat modeline isim bulunmasıyla sonlandı. Çin gibisi telaffuzlardan yola çıkılsa da Türkiye İktisat Modeli olarak isimlendirilen uygulamalar ekonomistlerin tenkitlerine maruz kaldı.
İlk vazifesi fiyat istikrarı olan TCMB’nin fiyat istikrarından evvel cari istikrar amacı koymasıyla başlayan iktisat modelinde, yeniden TL’nin hamisi olmakla yükümlü TCMB’nin TL’nin pahasında ‘kontrollü’ bir bedel kaybı yaratmak suretiyle ihracatı artırıp, cari açığı kapatarak, kısaca kâra geçip enflasyonu da düşürmek hedeflenmişti. Halbuki bu uzun vadede ve çok yatırım isteyen bir modeldi. Alım gücünü düşürmekle kalmazken, birçok maksatta konuttaki hesap da çarşıya uymadı.
Büyüme sürse de istenilen ihracat artışı, ithalatın çok gerisinde kalınca, birçok piyasa müdahalesi, dış ticaret açığı ve daha da büyüyen cari açık, TL’de kıymetsizleşme, hatta bunun sınırlanması ismine yapılanlarla gerçek efektif olarak pahalanma, alım gücünde büyük düşüş, temel gereksinim fiyatlarındaki yüksek artışlar üzere çok sayıda meseleyle karşı karşıya kaldık.
Seçimlere kadar, dere-at ilgisiyle giden sistemde seçimlerin çabucak sonrasında değişim kaçınılmaz oldu. Değişimin akabinde da piyasalarda beklentiler büyük oldu.
Yaklaşık 2 yıl boyunca daima beklenti içinde olan vatandaş, üretici, endüstrici, ihracatçı, inşaatçı, finansal vb. tüm kısımlar yapılan atılımları kâfi görmedi. Bu da ‘Bir kapatıp-açsak mı?’ misali iktisatta ‘Şok terapisini’ gündeme getirdi.
Ekonomik literatürde şok terapisi, fiyat ve döviz denetimleri olan sistemlerde apansız özgür bırakma manasına geliyor.
Tüm fiyatların özgürleştirilmesi, özelleştirme, ticaretin özgürleştirilmesi, sıkı para siyasetleri ve maliye siyasetleri yoluyla istikrarın sağlanması da dahil olmak üzere, ekonomiyi liberalleştirmek için uygulanan bir siyasetler bütünü olan şok terapisi, birinci olarak komünizm sonrası, komuta iktisadından piyasa iktisadına geçiş için uygulandı.
22 Haziran’da TCMB’nin başına yeni atanan Dr. Hafize Gaye Erkan’ın birinci faiz kararı öncesinde söylem edilmeye başlanan “şok terapisi” sert bir faiz artışıyla sinyalleri görünmek istenirken, yapılan artışın bu atılım olmadığı görüldü.
Diğer yandan döviz kurlarındaki seyre bakıldığında da denetimli hareketlerin şimdi sona ermediği de konuşuluyordu.
Uluslararası Finans Enstitüsü (IIF) Başekonomisti Robin Brooks da Türkiye iktisadını yakından takip eden biri olarak son paylaşımında “şok terapisi”nden bahsetti.
TL’deki kıymet kaybının, TCMB’nin dediği formda ‘kademeli’ atılımlara karşı, ‘şok terapisi’ konusunda ders niteliği taşıdığını söyleyen Brooks, özelikle son 2 yıldır uygulanan siyasetlerden sonra, piyasaların ‘şok tedavisi’ istediğini belirtti. Geçen hafta TCMB’nin yaptığı, 650 baz puanlık faiz artırımının ‘geçmişten kopuş için kâfi görülmediğini’ söylerken, korkutan finali de şu cümleyle yaptı:
Şok tedavisi acı vericidir, fakat uzun vadeli maliyeti daha düşüktür…
Özünde, şok terapisi katı kemer sıkma siyasetlerinin eşlik ettiği fiyat liberalizasyonu manasına geliyor.
Şok terapisi, karma bir ekonomiyi liberalleştirmek yahut planlı ya da kalkınmacı bir ekonomiyi ani ve dramatik neoliberal ıslahatlarla özgür piyasa iktisadına dönüştürmeyi amaçlayan bir program olurken, çoklukla fiyat denetimlerinin sona ermesi, devlet sübvansiyonlarının durması, kamuda özelleştirme ve daha yüksek vergi oranlarıyla bilhassa kamuda kemer sıkarak sıkı maliye siyasetleri yürütmeyi içeriyor.
Şok terapisinin birinci örnekleri ne vakit ortaya çıktı?
Şok terapisinin birinci örneği, Pinochet’nin askeri darbesinden sonra Şili’de yapılan neoliberal ıslahatlar olurken, Bolivya’da 1985 yılında hiperenflasyonla uğraşta de kullanıldı. İlham olarak da İkinci Dünya Savaşı’nın akabinde fiyat denetimleri ve hükümet takviyesinin çok kısa sonlandığı Alman ekonomisindeki durum gösterildi.
Liberal şok terapisi, 1997 Asya Mali Krizinde, Milletlerarası Para Fonu (IMF) tarafından krizlerde giderek daha fazla kullanılmaya başlandı.
Bir kesim krizleri sona erdirerek istikrarla büyümenin yolunu açmaya yardımcı olduğunu savunurken, Stiglitz’in başı çektiği bir kesim de krizleri daha da derinleştirdiği ve toplumsal olarak dezavantajlı ya da alt gelir kümesini daha zorladığı görüşünü savunuyor.
Sovyetler Birliği’nin yıkılması akabinde Rusya’da ve öbür Türki Cumhuriyetlerde, neoliberal ıslahatlar, iktisatta eşitsizlik, yolsuzluk, yoksulluğu artırırken, vefat oranlarını da artırdı.
Gelir bazında da Rusya’da, 2015 yılında vatandaşların yüzde 99’unun ortalama geliri 1991 yılından gerideydi.
Şok tedavisi terimi, Naomi Klein tarafından 2007’de yazılan “The Shock Doctrine” isimli kitapta tanınan oldu.
Ekonomist Milton Friedman’ın savunduğu biçimde, bu siyasetlerin ekseriyetle istenmediğini, daha fazla eşitsizlik, politik problemler, ani işsizlik ve emeğin değersizleşmesi üzere siyasi ve toplumsal şoklarla geliştiğini belirtti.
Pratikte, şok tedavisinin süratli uygulanması, genelde felaketle sonuçlanıyor.
Ekonomist Jeffrey Sachs ‘şok terapisi’ni icat ettiği söylense de bundan pek hoşlanmadığını, aslında bu telaffuzun medya tarafından yayıldığını ve ‘kulağa çok daha acı verici’ geldiğini söylüyor.
Şok terapisinin yeniden vatandaşı vuracağı anlaşılırken, bu biçimde sürdürülebilir bir program bulmaya çalışan yeni iktisat idaresi de hala planlama yapmaya mümkün olduğunda “rasyonel” lakin yumuşak geçişle çarkların dönmesini sağlamaya çalıştığıysa bilinen bir gerçek.
Dünyanın en ünlü ekononistlerinden olan Keynes’in de dediği üzere, “In the long run, we are all dead (Uzun vadede hepimiz ölmüş olacağız.)”
