1986 yılında Sinek (The Fly) sinemasını izlediğimde şimdi 18 yaşımdaydım. İnsan tabiatı, evrim teorileri, parapsikoloji, bilimkurgu üzere kavramlar hakkında çocukluktan başlayan naif merakım, artık -ileride tahminen de bir ormana dönüşecek şekilde- filizlenmeye başlamıştı. David Cronenberg’in ustalıkla kurguladığı sinema, Jeff Goldblum’un etkileyici oyunculuğu ve görsel efektleri ile beni hayli etkilemişti, ürperdiğimi hatırlıyorum.
Filmi hatırlamayanlar için kısa bir özet geçeyim:
Seth yani Jeff Goldblum, bir maddeyi ışınlamak üzere deneyleri olan saplantılı bir bilim insanıdır. Bir gün kendisi ile röportaj yapmak isteyen azimli gazeteci Veronica’nın (Geena Davis) önünde sahiden de kendisini bir noktadan bir başkasına ışınlamayı başarır. Fakat deney esnasında tüpe giren bir sineği fark edemezler. Kısa bir mühlet sonra Seth’in bünyesinde başlayan karmaşık başkalaşım giderek onu kendi kimliğinden uzaklaştırır ve kocaman, nahoş bir sineğe dönüştürür. “Ne fantezi ama” demiştim sinema salonundan çıkarken, tahminen de benim üzere düşünen milyarlarca izleyici gibi…
İşin aslı rahatsız olmuştum. Bir örümcek tarafından ısırılarak kahramanlaşan karakterden (Spider Man) ya da estetik anlayışımızı rahatsız etmeyen bir kara leopardan (Cat People) farklıydı Sinek. Dürüst tarifi ile insan ve sinek alakası tiksindirici idi. Kendimizi en üst tasarım, bir Homo Deus, neredeyse kainatın hâkimi sanırken, sinekleri ise yeryüzündeki en gereksiz ve hatta nahoş yaratıklar olarak gördüğümüzden olabilir mi?
Birkaç yıl öncesine kadar bu sav mantıklı gelebilirdi. Şimdi nasıl bir yanılsama içinde olduğumdan haberim yoktu. Gerçi beşerlerle kimi hayvanlar ortasındaki genom benzerlikleri uzun yıllardır bildiğim bir husus idi. İnsan genomuyla yaklaşık yüzde 98-99 oranında genetik benzerlik taşıyan en yakın akrabalarımız şempanzelerden, yüzde 40 ila 90 ortasında değişen oranlarda benzerlikleri olan orangutanlar, gergedanlar, atlar, inekler, fareler, domuzlar ve hatta kedilerden elbette haberim vardı. Fakat “Sirke Sinekleri” (Drosophila Melanogaster) ile ilgili bir bilimsel makaleyi okuyana kadar DNA’mızın sineklerle de ortak özellikleri olduğunu, son yüz yıl boyunca biyoloji bilimindeki gelişmeleri bu minicik yaratığa borçlu olduğumuzu bilmiyordum. Bir sirke sineğinin DNA’sının yüzde 60’ı insanlarınki ile ortak özellikler taşıyormuş!
Biz sinekten mi geliyoruz?
Tam burada “A-aa, biz sinekten mi geliyoruz” cümlesinin oluşmaması için Evrim Ağacı sitesinin nitelikli ve derin araştırmalarından bir alıntı girmem gerekiyor.
İki tıbbın genomik haritaları birbirlerine çok benzeriyse, bu iki tıp yakın akrabadır denir ve bu iki çeşidin ortak atası, başka canlılarla olan ortak atalarına nazaran daha yakın bir vakitte yaşamıştır ve bu iki cins, bu ortak atadan daha yakın vakitte farklılaşmıştır / evrimleşmiştir / türleşmiştir. Şayet ki genetik haritalarındaki benzerlik oranı düşükse, o vakit bu iki cins akrabadır; fakat uzak akrabadır (unutmayın ki tüm çeşitler birbirleriyle yakın ya da uzak da olsa akrabadır ve kesinlikle bir noktada ortak bir ataları vardır!) denir ve bu iki tıbbın ortak atası, genetik benzerliği yüksek olan tıp ile yaşayan ortak atadan çok daha eski bir devirde yaşamıştır.
Evrim Ağacı basamaklarında aşağı inildikçe, insan ile başka tiplerin ortası açılmaktadır. Zira bir şempanze ile insan, çok yakın akraba iken, bir plazmodyum (amipsi olarak hareket eden canlı husus kütlesi, tek hücreli hayvan) ile insanın ortak atası, bundan yüz milyonlarca yıl evvel yaşamıştır. Bu, insan plazmodyumdan evrimleşmiş bir tiptir demek değildir. Doğrusu şudur: Beşere kadar gelecek olan soy çizgisi (lineage), plazmodyum ile olan ortak bir atadan 1,78 milyar yıl evvel ayrılmıştır; fakat o ayrımdan sonra, her iki çeşide gerçek gidecek olan koldan da yüzlerce, binlerce, milyonlarca apayrı cins ayrılıp evrimleşmiştir. Yani 1,78 milyar yıl evvel yaşayan, insan ile plazmodyumun ortak atası olan bu çeşit, ne günümüz plazmodyumuna, ne de günümüz insanına benzemektedir. Her ikisiyle de direkt alakası bile yoktur.
Sonuç olarak bir sirke (meyve) sineği ile genomik kıyaslamada bu oranda (%60) genetik benzerliğimiz olması, yalnızca ortak ceddimizin başka çeşitlere nazaran tahminen milyarlarca yıl evvel yaşadığını gösterir. Şempanzeler, bonobolar üzere yüksek orandaki genomik benzerlikleri ele aldığımızda, benzerliklerin gitgide arttığını ve %100’e yaklaştığını görürüz ki; detaysız bir söz ile beşerler ile şempanzeler 6 milyon yıl kadar evvel birbirlerinden ayrılmışlardır. Bu Homo Sapiens 6 milyon yıl evvel ortaya çıktı demek de değil, bu süreçte evrim sürmüş, şempanze ataları pek çok kez dallanmış ve bilinen kadarı ile 25 farklı çeşit ortaya çıkmış. İşte biz bunlardan biriyiz. Yaklaşık 350.000 yıl kadar evvel bu dallanmadan ayrışan, bugünse kainata hükmeden tür…
Sirke sineğinin insanlığa katkıları
Sonuç olarak bir sinekle ortak bir ceddimizin olduğunu bilmek bize The Fly sinemasına diğer bir gözle bakmamız haricinde ne sağlar? Çok lakin çok şey sağlar… Anlatayım efendim:
Her şey Amerikalı biyolog Thomas Hunt Morgan’ın 1930’larda sirke sineklerinden yararlanarak genlerin kromozomların üzerinde nasıl dizildiğini, birtakım genlerin birbiri ile irtibatlı olduğunu; diğer bir deyişle kalıtımla geçtiğini keşfetmesiyle başladı. Genetik biliminin temelleri bu sayede oluştu ve sirke sinekleri laboratuvarların beğenilen deney hayvanları haline geldiler. Gen haritası 2000 yılında çıkartılan sirke sineği, İnsan Genom Projesi’nin de bu temel bilgilere dayanarak oluşturulmasını sağladı. Ayrıyeten vakit içinde araştırmacılar insanlarda Dawn sendromu, Alzheimer, otizm, diyabet ve kanser üzere hastalıklara yol açan genlerin yüzde 75’inin sirke sineklerinde de bulunduğunu keşfettiler. Bugün bu hastalıkların tedavisinin geliştirilmesinde sirke sinekleri bilim insanlarının buyruğunda, adeta beşerler için yaşıyorlar.
Nobellik sinek
Ömürleri çok kısa olduğu ve süratli üredikleri için sirke sinekleri araştırmalar için ülkü denekler. Bilim insanları farelerden lakin 300 yılda öğrenebildiklerini sirke sineklerinden 30 yılda öğrenebildiler. Bu da onları genetik araştırmalarının “süperstar”ı yapıyor. Hatta bu canlı 6 Nobel Tıp Ödülü’ne de imza attı. İşte, artık gözüme sempatik gelen sirke sineğinin Nobellik katkıları:
1933: Kalıtsallıkta kromozomların oynadığı rolün açığa çıkması / Thomas Hunt Morgan
1946: Mutasyon suratını artırmak için X-ışını radyasyonundan yararlanılması / Hermann Joseph Muller
1995: Embriyonik gelişimin genler tarafından nasıl denetim altında tutulduğunun ortaya konulması / Edward B. Lewis, Christiane Nüsslein-Volhard ve Eric F. Wieschaus
2004: Koku reseptörleri ve koku alma sisteminin çalışma düzeneğini sinek deneyleri yardımı ile çözülmesi / Richard Axel
2011: Bağışıklığın nasıl faal hale geldiğinin öğrenilmesi / Jules Hoffmann
2017: Sirkadyen ritimlerini denetim eden moleküler düzenekler üzerindeki çalışmalar / Jeffrey Hall, Michael Rosbash ve Michael Young
Sinekler de aşk acısı çekiyor 😊
İnsan beyninde alkol sayesinde ödül devresinin aktifleştiğini biliyoruz. Kendisini makûs hissedenlerin (anlamsızca) devayı alkolde aramasının aldatıcı sebebi de bu. Science dergisinde yer alan bir makaleye nazaran tıpkı yönelim -hem de misal nedenlerle- sirke sinekleri için de geçerliymiş. San Francisco’daki Kaliforniya Üniversitesi’nde yürütülen bir araştırmada, dişi sinek tarafından reddedilen erkek sineğin, eşi yanında olan sineğe nazaran tam dört misli daha fazla içtiği gözlenmiş! Aşk acısı neler yaptırıyor 😊
Son söz
Yok etmek ya da soyunu tüketmek yerine teşekkür borçlu olduğumuz sinekler ve başka pek çok canlı (bizlerin bakış açısı ile) insanlık için çalışa dursun, biz milyar yıllara dağılan evrim maddelerine nazaran kendi evrimimizin sürdüğünü söyleyebiliriz. Şahsen bu sürecin hızlanmasını; “Homo Sapiens”den “Homo Sapiens Sapiens”, yani “düşüncesi üzerine düşünen insan” formuna bir an evvel geçmemiz, cihan ve insanlık üzerine daha çok baş yormamız ve dünyayı yaşanabilir bir yer kılabilmemiz ismine çok isterim. Zira hala tam olamadığımızı düşünüyorum.
Belki de ünlü İngiliz şair William Blake’in Sinek şiirinde dediği üzere;
Düşünce hayatsa eğer Ve güç ve nefesse,Ve ölümse Düşüncenin yokluğu, Demek ki ben Mutlu bir sineğim, İster yaşayayım, İster öleyim.
Web
Linkedln
Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar büsbütün müelliflerinin özgün fikirleridir ve Onedio’nun editöryal siyasetini yansıtmayabilir. ©Onedio