Evrimin Asi Prensi Peter Kropotkin’in Rus İmparatorluğu’nda Gizlice Sürdürdüğü Çalışmaları ve Yaptıkları

Peter Alexeyevich Kropotkin, 1842 yılında Moskova’da Rus aristokratları olan ailede doğdu. Rusya’nın eski feodal sisteminin ıslahat baskısı altında inlediği bir devirde, Kropotkin ailesi yaklaşık 1.200 köylü emekçiye, yani serflere ‘sahipti’. Anılarına nazaran, genç Kropotkin’in hayatı mücevher kaplı kostümler, salon oyunları, gösterişli ziyafetler ve kır konutlarıyla doluydu.

Hayatının sonunda Kropotkin, birçok yılını uzak komünlerde sürgünde ya da bir köylü kılığında geçiren bir anarkist filozofdu. Lakin birebir vakitte kendisi bir tabiat bilimci ve biyologdu. O vakitler toplumun hâlâ anlamaya ve yorumlamaya çalıştığı tartışmalı bir konsept olan doğal seleksiyon yoluyla evrim teorisine kıymetli katkılarda bulundu.

Genç bir adam olarak Kropotkin, ondan beklenen meslek yolunda epey başarılı oldu. St. Petersburg’daki seçkin bir askeri akademide eğitim aldı ve Rus İmparatoru II. Alexander’ın ordusunda çeşitli üst seviye durumlara yükseldi. Lakin Kropotkin, Rusya’da köleliğin ve imparatorluk idaresinin zulmünden giderek hoşnut olmamaya başladı. Gizlice devrimci mecmua ve gazeteler için yazmaya başladı.

Ona Rus İmparatorluğunun en ulaşılmaz ve en soğuk bölgesi olan doğu Sibirya’ya seyahat etmesini gerektiren bir hükümet rolü teklif edildi. Kropotkin’in biyografisini yazan Oren Harman’a nazaran bu, Darwin’in Beagle gemisiyle yaptığı seyahatin kutup versiyonu olacaktı. Kropotkin çoğunlukla at sırtında ve az eşya ile, beş yıl boyunca 80 bin kilometre seyahat etti.

Kropotkin, başlangıçta dağ zincirlerinin ve yüksek platoların jeolojik teorisini araştırmayı planladı. Fakat 1859’da yayınlanan Darwin’in evrim teorisini de kanıtlamak istiyordu. Teoriye olan ilgisi yanında, filozofların ve siyasetçilerin ‘en güçlü olanın hayatta kalması’ konseptini kendi ülkelerindeki kölelik, yoksulluk ve savaşın dehşetlerini haklı çıkarmak için giderek daha fazla kullanıyor oluşunu da haksız çıkarmak istiyordu.

Kropotkin’e nazaran, bu ideolojiler evrimin tıpkı tıbbın üyeleri ortasındaki çatışma ile ne dereceye kadar yönetildiğini abartıyordu. ‘Bireysel avantaj için acımasız çabayı bir biyolojik unsura yükselttiler,’ diye yazdı.

Ancak her yerde işbirliği görmüştü. Sürüler halinde avlanan kurtlar, birbirine yemek bulmada ya da sıcak kalmada yardım eden kuşlar, birlikte yeni meralar bulan geyikler, avcılara karşı savunma oluşturan atlar. ‘Nerede, hayvan hayatının bolluğunu görsem, daima karşılıklı yardım ve takviye gördüm,’ diye yazdı.

Darwin ve Wallace teorilerini ‘tropiklerin çığlık atan kargaşası’ içinde doğayı inceleyerek oluşturmuşlardı. Sibirya ise kar fırtınalarının geniş tundrayı kilometrelerce buzla kapladığı acımasız kışların ülkesiydi. Bu yüzden Kropotkin, Sibirya’da hayatta kalmak için işbirliğinin çatışmadan daha güzel bir strateji olabileceği düşünüyordu.

Darwin, Cinslerin Kökeni’nde ‘hayat için uğraş’ın kendi tipindeki bireylerle rekabet, yırtıcılardan gelen taarruzlar, besin eksikliği yahut tabiat olaylarından kaynaklanan ziyanlarla da olabileceğini kabul etmişti.

Darwin’in dedesi Erasmus, bir evvelki yüzyılda, sıradan yengeçlerin kabuğunu değiştirerek savunmasız hale gelen başka yengeçleri korumak için ‘nöbetçiler’ yerleştirdiğini yazmıştı.

Ancak Kropotkin, ‘var olma gayreti’nde işbirliğinin değerini vurgulamak istedi. Hayvanların yaşadığı etraf, ana düşman olarak gereğince zorlayıcıysa, hayvanların bu çabada hayatta kalmak için çatışma dışında yollar arayabileceğini teorize etti. Bilhassa Rusya’da, tahminen de tabiat olaylarına karşı olan uğraş o kadar büyüktü ki, ısı, ışık, su ve yiyeceğin bol olduğu yerlerde  kanlı hengameler yerine işbirliği daha popülerdi.

Babasının vefatı ona hükümetteki rolünü sürdürmesi için gereken mazeretini bırakma fırsatı verdiğinde, Kropotkin tam bir devrimci oldu ve kendisini bir anarşist olarak ilan etti. İnsanların merkezi bir idare olmadan küçük, kendi kendini örgütleyen topluluklarda yaşaması gerektiğine inanıyordu ve çatışma yerine işbirliğini öneriyordu.

1882’de Darwin’in mevti üzerine, Kropotkin devrimci gazetesi Le Révolté için bir yazı yazdı. Darwin’in çalışmalarının ‘hayvan toplumlarının en uygun biçimde topluluk-anarşist usulünde örgütlendiğini’ muhakkak kanıtladığına inanıyordu.

Araştırmalarını Sibirya bozkırlarından arılar ve karıncalar üzere toplumsal böcekleri, işbirliği yapan kertenkeleleri, sırtlan hiyerarşilerini ve sürü halindeki balıkları incelemek için genişletti. Kropotkin, ‘Hayatta kalmak, her cinsin korunması ve evrim için en kıymetli özellik olduğundan şüphelenmekte olduğum yardımlaşma ve takviyesi her tıpta gördüm,’ diye yazdı.

Onun teorisini destekleyen dünya çapında sayısız örnek vardı. En üst yırtıcılar olan beyaz kuyruklu kartalların yemek bulduğunda öteki kartallara seslenmesi; pelikanların birlikte avlanması; penguenlerin toplu halde kümelenmesi ve elbette Amerika’da tanım edilemez sayılarda toplanan büyük göğüslü ve kuş sürüleri… hepsi için karşılıklı yardım ana kuraldır,’ diye de yazdı.

Kropotkin, bilhassa mezarlık böceği (Nicrophorus) ile ilgileniyordu. Bu böcek tipi, larvalarının beslenmesi için yere çürüyen eti gömer. Çoklukla yalnız yaşayan bu böcekler, tek başlarına başa çıkamayacakları et kesimlerini gömmek için öbür böceklerden yardım alabilirler. Kropotkin şöyle yazıyordu: “Genelde yalnız yaşarlar, lakin bir fare yahut kuşun cesedini keşfettiğinde, gömebilmek için dört, altı yahut 10 öbür böcek çağırırlar.”

“Mikroorganizmaların hayatında bile bilinçsiz de olsa karşılıklı dayanak faktörlerini öğrenmeye hazır olmalıyız” demişti. Daha sonrasında ise mikrobiyologlar, mikrobiyal topluluklarda mutualizm, simbiyoz, altruizm ve bencil ile özgecil stratejiler ortasındaki dinamik değişimler dahil olmak üzere birçok işbirliği örneği bulmuşlardır.

Bu kitap anarşist topluluklarda temel bir metin haline geldi ve birçok tabiat bilimci tarafından dikkatle okundu. Kropotkin kitabının ikinci baskısında, ‘İlk baskının üzerinden 12 yıl geçti ve biyologlar tarafından karşılıklı yardımın evrimde değerli bir öğe olduğu fikri kabul edilmeye başlandı,’ demiştir.

Ancak, evrimin bencil bir manada ‘en uygun olanın hayatta kalması’ olarak kolay bir görüşü hala sürmekteydi ve bu, evrimsel teorinin ayrılmaz bir kavramı olarak hala devam etmektedir. İşbirliğinin evrimsel teoride tam olarak hesaba katılması için birçok yıl geçmesi gerekti.

William Morton Wheeler üzere entomologlar, karıncaların nasıl ‘süperorganizma’ üzere birlikte hareket ettiklerini inceledi. Soğuk Savaş sırasında oyun teorisyenleri, işbirliği ve özgecilik gerisindeki mantığı en yeterli karar vermelk için incelediler.

Sosyobiyolog Robert Trivers, ilgili olmayan bireyler ortasında işbirliğinin nasıl evrilebileceğini açıklamak için bu araştırmları genişletti.

Genomların, hücrelerin, çok hücreli organizmaların, toplumsal böceklerin, karmaşık ekosistemlerin ve hatta insan toplumunun ortaya çıkışı büsbütün işbirliğine dayanmaktadır. Biyolojik sistemlerin başkalarıyla uyumlu bir halde çalışma fikri, ekoloji ve evrimin temel bir tarafıdır. 

Kropotkin’in bu bahiste katkıları ise küçümsenemeyecek kadar büyüktür.