Dünyanın dört bir yanında kullanan binlerce sözün nereden türediğini inceleyen bilim koluna ‘etimoloji’ deniyor. Twitter’daki Etimoloji sayfası hem günlük hayatımızda hâlâ kullandığımız, hem de unutulmaya yüz tutmuş birbirinden kusursuz sözleri ve arkasında yatan öyküleri ile kökenleri beşerlerle paylaşıyor.
Kökenleri ile ufkunuzu sonsuzluğa açacak bilgileri alabileceğiniz yeni sözler için buyurun! 👇
Kaynak: Etimoloji Twitter sayfası
Kökenbilim olarak da bilinen etimoloji, bir sözcüğün kökenine inerek hangi lisana ilişkin olduğunu, ne vakit ortaya çıktığını, mana ve ses bakımından geçirdikleri dönüşümleri inceleyen bilim koludur.
Örneğin ‘etimoloji’ sözünün kökenine bakarsak, Fransızcada tıpkı manaya gelen ‘étymologie’ sözcüğünden Türkçeye geçmiş ve birinci kullanımı bilindiği kadarıyla 1910 yılında olmuştur. Kökeni ise Grekçe asıl, gerçek, gerçek manasındaki έτυμον (étymon) köküne akıl, bilim, kelam anlamlarındaki λόγος (lógos) ekinin eklenmesinden türetilmiştir.
Twitter’da Etimoloji isimli sayfada bazen günlük ömürde kullandığımız, bazen de artık unutulmaya yüz tutmuş sözlerin birbirinden değişik kökenlerini paylaşan Erhan İdiz, sözlere ve edebiyata gönül vermiş bir müellif.
‘Sözün Başladığı Yer’ isimli kitabındaki etimolojiye dair mükemmel bilgilerini bir yandan da Twitter’da paylaşarak hepimizi aydınlatıyor İdiz.
Sayfayı buradan takip edebilirsiniz.
1. Rakip enteresan bir söz. Arapçada gözetleyen, kollayan demekken bizde birebir şeyi elde etmek isteyenlere deniyor.
Edebiyatımızda birebir sevgiliye gönül verenlere de rakip denmiş. Rakip her vakit biri değildir, bazen pürüzün kendisidir. Güle aşık olan bülbülün yolundaki diken üzere.
2. Garson ve ırgat akraba sözler. Irgat sözü bize ilişkin üzere dursa Yunanca ergátis “işçi” sözcüğünden geliyor.
Garson da lisanımıza Fransızcadan girmiş. İkisi de vakitle değişse de asıl kökleri Hint-Avrupa lisanındaki werǵ “çalışmak” sözüdür. Dahası İngilizce work “iş” ve Almanca werk “iş” de buradan.
İşçi sadece madende, fabrikada değildir. Sözlerin anlattığı üzere isimler değişse de aslında hepsi birer personellik. Geçmiş 1 Mayıs’ınızı kutluyoruz…
3. Bilgisiz beşerle yaşamak zordur lakin görgüsüz ile yaşamak daha zordur. Görgü; deneyimden kazanılan inceliktir, gerektiği üzere davranma meziyetidir. Türkçe “görmek”ten gelir.
Bilgisiz; bir şey bilmez, can sıkar. Görgüsüz, haddini bilmez, tiksinti uyandırır. Günün mana ve öne…
4. Muhabbet, sevmektir. Arapça habba “sevdi” sözcüğünden gelen muhabbet, çok kullandığımız fakat derinliğini ıskaladığımız bir sözcük.
Muhabbet dostluktur, ahbap da buradan gelir. Habip, sevgili de birebir kökten. Muhabbet, insanın sevdiğiyle yaptığı konuşmadır, başkaları laflamaktır.
5. Sîret, bir kimsenin ahlâkı, karakteri, dışa akseden davranışı demektir. Arapçadan lisanımıza girmiştir.
Bir de “sîreti sûretine uymamak” vardır, göründüğü üzere olmayanlara denir.
6. Dünya, aşağı olan demektir. Edna “en alçak” ile birebir kökten gelen sözün bir başka manası, iç âlemdir.
Zira yeryüzü üzere insanın içi de bir dünyadır. Bu yüzden insan dünyayı tanımaya kendinden başlar.
Ne diyordu şair: ‘Öyle yoruldum ki yoruldum dünyayı tanımaktan.”
7. Savaş, evvelce “söz arbedesi, münakaşa” manasında kullanılırdı. Vakitle bugünkü manasını almıştır.
Türkçe sav “söz” ve savcı “elçi” sözleri de birebir köktendir.
‘Kendiyle barışık olmayan, diğerleriyle savaşır.’
8. Yar sözünün üç karşılığı var lisanımızda. Bunlardan birincisi yar- kökü.
-
Yar- aydınlık, ışık demek.
-
İkincisi, uçurum manasına gelen Eski Türkçeden yar.
-
Üçüncüsü ise Farsçadan gelen yâr. Bu da sevgili, dost demek.
İlginç bir sözdür Yâr. Dikkat etmezseniz ışık da olur uçurum da.
9. Farsça lisan “gönül ve şikest; “kıran, kırılan” sözcüklerinden oluşan lisan şikest, gönül kıran demektir. Hasmullah ise Arapça hasım ve Allah sözcüklerinden oluşuyor.
“Dil şikest edenler hasmullah olur”
“Gönül kıranlar Allah’a düşman olur.”
10. Bayram, milletçe sevinç içinde kutlanan, dînî yahut ulusal mana taşıyan kutsal günlere denir. Sözcük Türkçeden Rusça’ya, Kafkas ve Balkan lisanlarına de geçmiştir.
Sözcüğün kökeni Soğdça patram “neşe-mutluluk” olabilir.
11. Elleri geride inşaat çalışması izleyen dayıların İtalyancada bir ismi var: Umarell. Umarell, ihtiyarların inşaat yahut yol çalışması izleyip tavsiye vermesi demek.
Ülkede Umarells isminde bir telefon uygulaması da var. Bu sayede dayılar etraftaki inşaat çalışmalarından haberdar olabiliyor.
Buna Türkçe bir isim bulmak lazım. Tavsiyeleri, yorumları bekliyoruz.