Dünyanın dört bir yanında kullanan binlerce sözün nereden türediğini inceleyen bilim kısmına ‘etimoloji’ deniyor. Twitter’daki Etimoloji sayfası hem günlük hayatımızda hâlâ kullandığımız, hem de unutulmaya yüz tutmuş birbirinden kusursuz sözleri ve gerisinde yatan kıssaları ile kökenleri beşerlerle paylaşıyor.
Kökenleri ile ufkunuzu sonsuzluğa açacak bilgileri alabileceğiniz yeni sözler için buyurun! 👇
Kaynak: Etimoloji Twitter sayfası
Kökenbilim olarak da bilinen etimoloji, bir sözcüğün kökenine inerek hangi lisana ilişkin olduğunu, ne vakit ortaya çıktığını, mana ve ses bakımından geçirdikleri dönüşümleri inceleyen bilim koludur.
Örneğin ‘etimoloji’ sözünün kökenine bakarsak, Fransızcada birebir manaya gelen ‘étymologie’ sözcüğünden Türkçeye geçmiş ve birinci kullanımı bilindiği kadarıyla 1910 yılında olmuştur. Kökeni ise Grekçe asıl, gerçek, gerçek manasındaki έτυμον (étymon) köküne akıl, bilim, kelam anlamlarındaki λόγος (lógos) ekinin eklenmesinden türetilmiştir.
Twitter’da Etimoloji isimli sayfada bazen günlük ömürde kullandığımız, bazen de artık unutulmaya yüz tutmuş sözlerin birbirinden enteresan kökenlerini paylaşan Erhan İdiz, sözlere ve edebiyata gönül vermiş bir muharrir.
‘Sözün Başladığı Yer’ isimli kitabındaki etimolojiye dair kusursuz bilgilerini bir yandan da Twitter’da paylaşarak hepimizi aydınlatıyor İdiz.
Sayfayı buradan takip edebilirsiniz.
1. Dulda, unuttuğumuz sözlerden biri. Moğolcadan lisanımıza giren dulda; gölge, himâye demek.
Anadolu’da ‘yağmur, güneş ve rüzgârın etkileyemediği kuytu yer’ manasında kullanılır.
“Yiğit duldasında yiğit saklanır.
Alçaklarda gölge olmaz, kol olmaz.” Karacaoğlan
2. Müjde aslında Farsçada bir gezegen ismi. Bu gezegeni görmek hoş haberlerin başlangıcı sayıldığı için vakitle müjde sözü “iyi haber” manası almış.
Müjde gezegeni de bildiğimiz Jüpiter. Alışılmış müjde birden fazla insan için hâlâ uzak bir gezegen ismi olabilir.
Müjdeli haber tabiri yanlış, müjde esasen güzel haber demektir. Bu yüzden sırf müjde sözünü kullanmak kâfi.
Bugün bir müjde aldım. ✅
Bugün müjdeli bir haber aldım. ❌
3. Yeşile çalan toprak rengi olarak bildiğimiz hâkî, Farsça hak “toprak”tan geliyor. Hâkî; toprak, toprağa ilişkin, toprakla ilgili demek.
Bazen insanı anlatmak için de kullanılır. Geldiği yeri unutmaması için hâkî denir beşere, yani topraktan olan.
4. Hayret ve hayran sözleri tıpkı kökten gelir. İki söz de lisanımıza Arapçadan girmiştir.
İnsanı kalabalıktan ayıran hayretidir. Hayret ettikçe, hayran oluşudur.
‘Hayret etmeden hayran olunmaz.” der eskiler.
5. Pâre, kesim demektir. Lisanımıza Farsçadan giren sözcükle türetilen başka sözler:
Ciğerpâre: Ciğerinin köşesi üzere sevdiğin evlat, vb.
Berfpâre: Kar parçası
Hezârpâre: Bin parça
Mehpâre: Ay parçası
Yekpâre: Tek modül, bütün.
Bir de pârelenmek var. Aşıklar yeterli bilir. 🙂
6. Lisanımıza Arapçadan giren müdârâ; yeterli geçinmek, güler yüzle yönetim etmek demektir.
Bazı insanları sevmeyiz lakin yeniden de onlardan gelebilecek kötülüklere karşı düzgün geçinmeye çalışırız ya işte bunun ismi müdârâ.
Bazen güler yüz sevgiden değil, şerlinin şerrinden korunmak içindir.
7. “Hanya’yı Konya’yı görmek” tabirindeki Hanya, Girit adasındaki bir kenttir. Girit Osmanlı vaktinde sürgün yeri olduğu için bu türlü denirdi.
Deyimin manası bir işin gerçek istikametini anlayarak aklı başına gelmek ve akıllanmaktır.
8. İnsan, kulağının duyduğu her titreşime ses demiş. Şayet bu seste bir ahenk yoksa gürültü; bir ahenk, hoşluk varsa Ezgi ismini vermiş.
Ezgi; Eski Türkçe ve aşikâr bir kurallara nazaran düzenlenmiş, kulağa beğenilen gelen ses dizisi, melodi demek.
9. Öğretmen, Türkçe ög “akıl, anlayış” kökünden türemiştir. İlim, sanat kısımlarında bildiğini öğretmeyi meslek edinmiş kimseye denir. Öğreti de tıpkı kökten geliyor.
Bazı öğretmenler yolumuzu aydınlatır. Gana’da öğrencilerine Microsoft Word’ü anlatan bir öğretmen.
10. Anne; çocuk lisanından türeyen bir sözcük. Lisanımıza sonradan yerleşen anne sözü yerine Eski Türkçede “ög” kullanılırmış.
Yani anneye ög denirdi. Bu yüzden annesi ölene çocuğa da “ög”süz (öksüz) denmiş.
“Anne, mutsuzsa kimse keyifli değildir. Değerli annelerimizin anneler gününü kutluyoruz!
Sizin bu hafta en sevdiğiniz söz hangisi oldu? Buyurun yorumlara…
