Kuşların kış için ne vakit güneye uçacaklarını ya da örümceklerin nasıl karmaşık ağlar öreceklerini bildiklerini hiç merak ettiniz mi? Bunlar, DNA’larında programlanmış üzere görünen davranışların yahut içgüdülerin örnekleridir. Pekala lakin bu tam olarak nasıl işliyor?
Genlerimiz davranışlarımızı şekillendirmede kıymetli bir rol oynar.
Her gen, davranışlarımızı yöneten beynin çalışması da dahil olmak üzere çeşitli bedensel fonksiyonlara katkıda bulunan makul proteinlerin imali için bir dizi talimat içerir. Davranışlarımız, fizikî özelliklerimiz üzere, birden fazla genin ve çevresel tesirlerin karmaşık bir etkileşimidir. Tek bir ‘davranış geni’ yoktur. Bunun yerine, birçok gen bizim kim olduğumuza ve nasıl davrandığımıza katkıda bulunur.
Bu genler davranışı iki biçimde etkileyebilir:
-
Doğrudan Tesir: Bazı genler beyin yapımızı ve kimyamızı direkt etkileyen proteinler üretir. Beyin yapısı ve kimyasındaki bu değişimler nasıl düşündüğümüzü, hissettiğimizi ve davrandığımızı ince bir halde etkileyebilir. Örneğin, genler beyinde sinyalleri ileten kimyasallar olan nörotransmitterlerin üretimini ve fonksiyonunu etkileyebilir.
-
Dolaylı Tesir: Genler davranış üzerinde daha dolaylı bir tesire de sahip olabilir. Örneğin, genler fizikî görünüşümüzü etkileyebilir, bu da diğerlerinin bize nasıl davrandığını ve münasebetiyle nasıl davrandığımızı tesirler.
Belirli davranışlar muhakkak genler yahut gen varyantları ile ilişkilendirilmiştir. Örneğin, yenilik arayışı davranışı, tasa ve bağımlılık riski ile ilişkili genler vardır.
Ancak genlerin baht olmadığını unutmamak gerekir. Yalnızca bir yatkınlık sağlarlar, evvelce belirlenmiş bir sonuç değil. Dahası, birebir gen pleiotropi olarak bilinen bir kavram olan birden fazla davranışı etkileyebilir. Bu, tek bir genin farklı bireylerde ve hatta tıpkı bireyde farklı şartlar altında farklı tesirlere sahip olabileceği manasına gelir. Bu durum, genlerin davranışı nasıl etkilediğine dair karmaşıklığı daha da artırmaktadır.
Genlerimiz davranışlarımızı etkileyebilse de, tek başlarına hareket etmediklerini unutmamak çok değerlidir.
Hem fizikî hem de toplumsal etrafımızın de kıymetli bir tesiri vardır. Aslında, genlerimiz ve etrafımız, gen-çevre etkileşimi olarak bilinen bir süreçte daima olarak etkileşime girerek hayatımız boyunca davranışlarımızı tesirler.
Özetle, genlerimiz davranışlarımızı şekillendirmede değerli bir rol oynasa da, karmaşık bir bulmacanın yalnızca bir kesimidir. Davranış, genetik yatkınlıkların, çevresel tesirlerin ve bunların etkileşimlerinin karmaşık bir etkileşiminin sonucudur. Bu, her bir adımın başkalarını etkilediği ve başkalarından etkilendiği, süregelen bir danstır.
İçgüdüler, bir organizmanın doğuştan sahip olduğu davranışlardır. Makul uyaranlara karşılık olarak otomatik, sabit davranış kalıplarıdır.
Kuşların göç etmesi, kış uykusuna yatması ve yeni doğmuş bir bebeğin parmağını kavrama refleksi içgüdülere örnektir. Pekala bu içgüdüsel davranışlar jenerasyondan nesile nasıl aktarılır? Yanıt genetiğin karmaşık dünyasında yatmaktadır.
İçgüdülerin nasıl aktarıldığını anlamak için öncelikle içgüdülerin muhtemelen bir organizmanın genetik malzemesinde, yani DNA’sında kodlandığını anlamamız gerekir.
DNA, organizmaya nasıl gelişeceğini, büyüyeceğini ve yaşayacağını söyleyen bir dizi talimat üzeredir. Bir organizmanın fizikî özelliklerinden içgüdüsel davranışlarına kadar her şeyi bu talimatlar belirler.
Belirli genlerin açıldığında yahut söz edildiğinde, bu içgüdüsel davranışların gelişmesine yol açabileceği düşünülmektedir. Bu davranışlar daha sonra etraftaki belli uyaranlar tarafından otomatik olarak tetiklenir. Örneğin, günler kısalmaya ve soğumaya başladığında, bu çevresel değişiklik göçmen kuşlarda makul genlerin sözünü tetikleyerek göç etmeye başlamalarına neden olur.
Tıpkı fizikî özellikler üzere, içgüdüsel davranışları kodlayan bu genler de genetik miras ismi verilen bir süreçle ebeveynden yavruya aktarılabilir.
Her ebeveyn kendi DNA’sının yarısını yavrularına aktarır. Şayet bir ebeveyn makul bir içgüdüsel davranışı kodlayan bir yeniden sahipse, bu geni yavrularına aktarabilir.
Örneğin, makul bir çeşit yuva inşa etmek için güçlü bir içgüdüye sahip olan bir anne kuşu düşünün. Bu içgüdü muhtemelen genleri tarafından yönlendirilmektedir. Yavruları olduğunda, bu genleri yavrularına aktarır. Sonuç olarak, yavruları da büyüdüklerinde muhtemelen emsal tıpta bir yuva inşa etme içgüdüsüne sahip olacaklardır.
Ancak, bu her vakit kolay bir süreç değildir. Bazen bir genin DNA diziliminde mutasyonlar meydana gelebilir ve bu da genin talimatlarında değişikliklere yol açabilir.
Bu mutasyonlar içgüdüsel davranışlarda değişikliklere yol açabilir. Örneğin, bir kuşun göç yolunu kodlayan gendeki bir mutasyon, kuşun ebeveynlerinden biraz daha farklı bir yere göç etmesine neden olabilir. Şayet bu yeni göç yolu bir avantaj sağlıyorsa (daha fazla yiyecek ya da daha az yırtıcı hayvan gibi), bu kuşun mutasyona uğramış bu geni miras alacak daha fazla yavrusu olabilir. Vakitle bu yeni içgüdüsel davranış, doğal seçilim yoluyla evrim olarak bilinen bir süreçle tüm popülasyona yayılabilir.
