Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin bağımsız bir ülke olarak tüm dünyada tanınmasını sağlayan Lozan Antlaşması’nın üstünden tam 100 yıl geçti. Lozan görüşmeleri yapılırken Türk heyetinin liderliğini yürüten Dışişleri Bakanı İsmet İnönü, müzakerelerin en sert günlerinde devayı Atatürk’e mektuplar yazarak bulmuş; Atatürk de bu mektupları birebir içtenlikle yanıtlamıştı.
Bir milletin kurtuluşu için birlikte omuz omuza çalışan iki askerin, barış için çaba ederken de birbirlerine sarılmalarını simgeleyen bu özel mektupları sizler için derledik.
Kurtuluş Savaşı’nın silahlı safhasının muvaffakiyetle sonuçlanması sonrası, Türkiye Büyük Millet Meclisi, Barış Görüşmeleri için İsviçre’nin Lozan kentine davet edildi.
Mustafa Kemal Paşa, Barış Görüşmeleri’nde Türkiye Büyük Millet Meclisi’ni İsmet Paşa’nın temsil etmesini istedi. Kanla kazanılan toprakları savunmayı en düzgün o topraklar için savaşan bir asker bilirdi. Bunun üzerine İsmet Paşa, Dışişleri Bakanı olarak atanarak Türk delegelerin önderi olarak Lozan’a hareket etti.
Türkiye Büyük Millet Meclisi dışında Britanya İmparatorluğu, Fransa, İtalya, Japon İmparatorluğu, Yunanistan Krallığı da görüşmelere katılmak için Lozan’a gelen heyetler ortasındaydı.
Lozan görüşmelerinin birinci oturumu 20 Kasım 1922’de başladı. Bu başlangıç aylarca sürecek yıpratıcı, yorucu ve sancılı diplomasi savaşının birinci kıvılcımını yaktı.
Görüşmeler âlâ gitmiyordu. Müttefik devletler, alanda elde edemedikleri neticeyi masada almak için İsmet Paşa’yı sıkıştırıyorlardı. Türk heyeti ise Lozan’a kadro elbiseleriyle gelmişler, lakin kalpaklarını çıkarmamışlardı. Alanda elde ettikleri zaferi masada kaybetmeye niyetleri yoktu. Bundan ötürü son derece çetin müzakereler yaşanmaya başladı.
ABD’nin Lozan’daki gözlemcisi Büyükelçi Joseph Grew, İsmet Paşa’nın yabancı delegeler karşısındaki durumunu şu sözlerle özetliyordu:
‘İsmet Paşa’ya ecel terleri döktürüyorlardı. Gözlerinin altında derin halkalar belirmiş. Saçları dimdik olmuş. Tüm gücü tükenmişti. Bütün ataklara karşın ayakta durmaya ve karşı koymaya devam ediyordu. Lakin geldiği güne nazaran 10 sene yaşlanmış gözüküyordu.’
Müttefikler, Anadolu’da yeni kurulacak devletin üstünde ekonomik haklara sahip olmak istiyorlardı. İsmet Paşa’yı da bu yüzden sıkıştırıyorlardı. Paşa ise şayet bu hakları verirse verdikleri tüm savaşın boşa gideceğini düşünüyordu.
Birleşik Krallık’ın deneyimli Dışişleri Bakanı Lord Curzon, İsmet Paşa’nın bir türlü kıramadığı direnci karşısında kendisini bir köşeye çekerek şunları söyledi:
‘İsmet, bana her şeyden çok eski bir müzik kutusunu andırıyorsun. Bizi bıktırıncaya kadar daima tıpkı şarkıyı çalıyorsun. Egemenlik, egemenlik, egemenlik… Artık sana sunduğumuz tüm teklifleri geri çeviriyorsunuz. Yarın yıkık bir ülkeyi ayağa kaldırmak için bizim yanımıza geleceksin. O vakit artık reddettiğin tüm teklifleri teker teker cebimden çıkarıp önüne koyacağım.’
Curzon’u dikkatle dinleyen İsmet Paşa, ‘yanınıza tekrar gelirsem dediklerinizi yaparsınız’ dedi.
Birinci tıp görüşmeleri başarısızlıkla sonuçlandı. İnönü, Lozan’ı terk etmeden evvel İsviçreli gazetecilere şu demeci verdi: “Esaret altına girmemizi istediler, kabul etmedik.”
İlk çeşit görüşmelerin en sancılı günlerinde İsmet Paşa Atatürk’e şu mektubu yazdı:
‘Aziz kahramanım, reisim ve kardeşim, hasretimin derecesini tabir edemem. Benim hoş paşam, bilemezsin şu anda ne kadar hasretim ve hüznüm var. Sonuçtan mutlu olacak mısın benim hoş şefim, sevgili kumandanım?’
Atatürk’ün karşılığı da tıpkı derecede hisliydi.
‘Mektubunu büyük bir duygulanma ile okudum. Kalbimde akislerini duydukça ne kadar bahtiyar oluyorum. Parlak bir başarılı sonuçla erdemli dönüşünüzle teselli bulacağım.’
Lozan’da ikinci çeşit görüşmeleri 1923 Nisan ayında başladı. Bu sefer İsmet Paşa Lozan’a giderken yanına eşi Mevhibe Hanımı da aldı.
İkinci çeşit görüşmeleri de üç ay sürdü ve hayli çetin geçti. Fakat sonunda 143 unsurda uzlaşma sağlandı. Herkes için çıkarlar ve kayıplar vardı fakat en değerli sorun olan Kapitülasyonlar kaldırıldı. Buna karşın Ankara’dan beklenen onay bir türlü gelmiyordu.
İsmet Paşa, son umut olarak tekrar mektuba sarıldı. Atatürk’e yazdı.
Günler geçiyor, Ankara’dan onay gelmiyor, İsmet Paşa yabancı delegeler karşısında güç durumda kalıyordu. Sonunda beklediği cevap Atatürk’ten geldi.
‘Kimsede tereddüt ve kuşku yoktur. Başarınızı tebrik etmek için usulen imza olunmasını bekliyoruz sevgili kardeşim.’
Derin bir nefes alan ve üstünden büyük bir yük kalkan İsmet Paşa’nın cevabı ise şöyle oldu:
‘Her güç anda hızır üzere yetişirsin. Günlerdir çektiğim ıstırabı tahayyül et. Sana bağlılığım bir kat daha arttı.’
Ataürk ve İnönü’nün Lozan vesilesiyle mektuplaşmaları bunlarla hudutlu değil. İki eski dost yıllar sonra, üstelik birbirlerine dargınken yeniden bir Lozan vasıtasıyla bağlantı kurmuşlardı.
1938’in Temmuz ayında, Atatürk’ün hastalığı ilerliyordu. İki eski dost görüşemiyordu. Atatürk, 1937’de İnönü’yü vazifeden alıp yerine Celal Bayar’ı atamış; İnönü de bu olaydan sonra köşesine çekilmişti.
24 Temmuz 1938’de Lozan’ın yıl dönümünde Atatürk hasta olmasına karşın İnönü’yü aratıp kutladı.
İnönü ise bu vefalı davranışa karşı şu dokunaklı mektubu yazdı.
Mektubuna “Büyük Sevgili Atatürk” hitabıyla başlayan İnönü, akabinde gözyaşları içinde yazdığı şu cümleleri sıraladı…
‘Lozan günü vesilesiyle iltifatlarınızı söyletmek lütfunda bulundunuz. Kendi ıstırabınızı unutarak bana yine sıhhat ve bahtiyarlık verdiniz. Şükran ve minnetlerimi kabul buyurunuz. Velinimetim Atatürk, kati surette eminim ki bu hastalık günlerini geçireceğiz. Siz yeniden sevincinizle ve gururla daha çok uzun yıllar devleti yönetim buyuracaksınız. Dayanılmaz bir özleyişle ellerinizden öperim velinimetim.’
Bu mektup iki dostun son bağlantısı oldu.
