İbrani lisanında İspanya manasına gelen ‘Sefarad’ sözü, 1492’de Elhamra Kararnamesi ile İber Yarımadası’ndan kovulan Yahudi toplumunu tanımlamak için kullanılıyor. Günümüzde Türkiye’de Yahudi toplumunun değerli bir kısmını oluşturan Seferad Musevileri; Osmanlı ve Türkiye tarihinde çok kıymetli rollere sahip oldular. İber Yardımadası’ndan ayrılıp Osmanlı topraklarının yolunu tutan Sefarad Musevileri’nin 531 yıllık kıssasını gelin birlikte anımsayalım.
Ferdinand ile Kastilyalı İsabella, Elhamra Sarayı’nda Musevileri İspanya’dan Kovma Fermanını imzaladılar ve yayınladılar: Museviler İber Yarımadası’ndan gönderilecek ve tekrar gelmelerine müsaade verilmeyecekti.
Ülkeyi terk etmeleri için kendilerine tanınan müddet 2 Ağustos 1492 gece yarısı sona eriyordu.
Yahudiler 531 yıl evvel bugünlerde evlerini, topraklarını, hayvanlarını, servetlerini ve ziynet eşyalarını geride bırakarak, bir gün geri dönmek umuduyla fakat yalnızca meskenlerinin anahtarlarını yanlarına alarak İspanya’yı terk ettiler.
İspanya’dan göç eden Musevilerin sayısı tartışmalı ise de tarihçilerin çoklukla birleştikleri mantıki sayı 120 bin civarındadır.
Bu mecburî ayrılık sonrası onları yeni bir vatan bekliyordu.
İspanya’dan kovulan Museviler, emsal ideolojik yaklaşımlar içinde olan Avrupa devletlerinin büyük kısmında kabul görmediler. Kendilerine kucak açansa Osmanlı İmparatorluğu oldu.
O günlerde tek bir ülke, Osmanlı İmparatorluğu; dini, soyu, kültürü, lisanı farklı bu göçmenlere kucak açıyor, Sultan II. Bayezid tüm eyalet yöneticilerine hitaben yayınladığı buyrukla şöyle buyuruyordu:
‘İspanya Musevilerini geri çevirmek şöyle dursun tam bir samimiyetle karşılanmaları tersine hareket ederek göçmenlere makus muamele yapacaklar yahut en ufak bir ziyana sebebiyet verecekler vefatla cezalandırılacaklar…’
İspanya’dan gelen göçmenler bir taraftan Saray’ın ve lokal Müslüman çoğunluğun müsamahası, öbür taraftan kendi dindaşlarının maddi ve manevi dayanağıyla kısa vakitte yeni etraflarına ahenk gösterdiler.
Yeni vatanlarına gelişlerini izleyen 300 yıl boyunca Osmanlı Musevilerinin gelişimi İspanya’daki Altın Çağ’ı aratmadı. İstanbul, İzmir, Selanik ve Safed üzere Osmanlı kentleri Sefarad Yahudiliğinin kültür odakları oldular. Dericilik, bakırcılık, dokumacılık dokuma ve boyama üzere alanlarda uzman zanaat sahipleri bilgilerini uygularken İspanya’da daha evvel devlet hizmetlerinde bulunmuş olanlar da Saray hizmetinde, bilhassa dışişleri ve maliye alanlarında değerli misyonlar yüklendiler.
Saray tabiplerinin birçok Yahudi idi. Bunların ortasında bilhassa Tabip Yakup, Jozef Amon, Moşe Amon, Daniel Fontesca, Gabriel Buenaventura bilinen sayısız ismin başında gelir.
İmparatorluğun ayrılmaz bir modülü olan Museviler, Osmanlı’nın yıkılış devrinde devlete daima sadık kaldılar. Osmanlı’yı vatanları belleyen ve gidecek öteki bir yerleri olmayan Museviler, Mustafa Kemal Paşa önderliğinde gerçekleşen Kurtuluş Savaşı’na da maddi dayanaklar verdiler. Savaş sonrası kurulan yeni Cumhuriyet’in de ayrılmaz kesimi oldular.
1948’de İsrail devleti kurulduğunda, dünyadaki tüm Museviler bu ülkeye davet edilmiş, “artık bir devletiniz var, öteki ülkelerde sığıntı olmayın, İsrail’e yerleşin” kampanyası başlatmıştı.
Bu davete en az karşılık Türkiye’deki Yahudi toplumundan geldi. Vatanlarının Türkiye olduğunu, gidecek diğer bir yerlerinin olmadığını düşünen Türkiye Musevileri, büyük oranda Türkiye’de kaldılar.
Ancak bilhassa Varlık Vergisi, 6-7 Eylül Olayları üzere hadiseler ile Türkiye’de Gayrimüslimlerin hayatları zorlaştı. Bunun üzerine Türkiye’den İsrail’e yaklaşık 40 bin kişi göç etti.
Türk Hahambaşlığı bilgilerine nazaran Türkiye’de günümüzde 25 bin civarı Yahudi bulunmakta. Sayıları eskisine nazaran çok azalsa da tarihin tüm acılarına karşın Türkiye’den ayrılmayı reddeden toplumları varlığını sürdürüyor.
Türk Musevileri, hem 1492’de kendilerine kucak açan Osmanlı Devleti’ne, hem de İkinci Dünya Savaşı sırasında kendilerini Hitler’e teslim etmeyen Türkiye Cumhuriyeti’ne büyük minnet besliyor. Ülkemizin asli ögesi ve yurttaşları olarak hayatlarına devam ediyorlar.
İzmirli Seferad Musevisi bir aileden gelen sanatçı Can Bonomo, 2012 yılında Türkiye’yi Eurovision’da temsil etti.
Türkiye’de Sefarad Musevileri’nin konuştuğu ‘Ladino’ lisanı epeyce sempatik bir lisan. İspanyolca-Türkçe-İbranice sözler barındıran bu lisan İsrail’de değil sadece Türkiye’de konuşuluyor lakin ne yazık ki yok olma tehlikesi altında bulunuyor. Ladino yani Yahudi İspanyolcası ismi verilen bu lisan, Türkiye’de doğup büyüyen gençler tarafından pek kullanılmadığı için yeni jenerasyonlara aktarılamıyor.
