Geçmişten günümüze tarihe, sanata ve bilime dair yapıtları toplayan koruyan ve sergileyen yapılara “müze” deriz. İnsanın ruhuna dokunan, ilgisini çeken ve merak ettiren pek çok yapıtı müzelerde bulabiliriz. Bu yazımızda bağlı olduğu yönetim ünitelerine nazaran müze tiplerine değineceğiz.
Çok çeşitli olduğu için sınıflandırma yapmak zaruriliği doğan müzeler için en değerli ölçüt, sahip oldukları koleksiyonlara nazaran yapılan sınıflandırmalardır.
Bunun yanında müzeler; formüllerine, hizmet ettikleri bölgelere, sergileme prosedürlerine, fonksiyonlarına ve müzelerde bilginin kullanımına nazaran çok geniş yelpazede sınıflandırılabilir.
1. Devlet Müzeleri
İdaresi devlet tarafından yapılan müzelerdir. Ülkemizde devlet müzelerinin birden fazla, Kültür ve Turizm Bakanlığı bünyesinde bulunan Eski Eserler ve Müzeler Genel Müdürlüğü’nün idaresindedir. Yurt içinde korunan ve başka ülkelerdeki Türkiye ile ilgili olan yapıtları takas, bağış ve satın alma prosedürleriyle toplamak, korunmak ve halkın faydasına sunmak Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yapılmaktadır.
1980 yılında halk ile buluşan Devlet Fotoğraf ve Heykel Müzesi, örnek olarak verilebilir.
2. Mahallî İdare Müzeleri
Bu kategoride yer alan “belediye müzeleri” devlet tarafından denetlenir ve desteklenir.
Örnek olarak İstanbul Belediyesi’ne ilişkin olan Atatürk Müzesi gösterilebilir.
Yerel idareye bağlı başka müze çeşidimiz ise kent müzeleridir. Kent ve kentteki insanlara ilişkin eşyalar, kültürel faaliyetler, kentin tarihi, etrafı, iktisadı üzere pek çok alanda o kenti incelemeyi ve anlamamızı sağlar.
Dünya’da kent müzelerinin en başarılı örneği Londra Müzesi’dir. Türkiye’de bu müzelere Bursa Kent Müzesi örnek olarak gösterilebilir.
3. Üniversite Müzeleri
İlk örnekleri 17. ve 18. Yüzyıllarda kurulmaya başlanan üniversite müzeleri eğitim, inceleme ve araştırma için kurulmuşlardır. Birinci üniversite müzesi kesin olmamakla birlikte Oxford Üniversitesi’ne aite Ashmolean Müzesi olduğu kabul edilmektedir. Üniversite müzeleri, üniversite içindeki eğitime yarar ve gereç sağlamak, bu imkanlarla eğitimi güçlendirmeyi maksatlar.
Dünyadaki esas üniversite müzeleri; Kanada’da bulunan Alberta Üniversitesi Zooloji Müzesi, Mısır’da İskenderiye Üniversitesi İsimli Tıp Müzesi örnek olarak gösterilebilir. Anadolu Üniversitesi Çağdaş Sanatlar Müzesi ise ülkemizdeki üniversite müzelerine örnek olarak verilebilir.
4. Askeri Müzeler
Askeri müzeler geçmişte yapılan değerli savaşlara, zaferlere, savaşta kullanılan teknolojilere, mühimmat ve silahlara mesken sahipliği yapmaktadır. Askeri müzelerde toplumun ortak ulusal tarih şuuru güçlendirilmesi hedeflenmektedir. Ülkemizdeki örnekleri; Ankara Haritacılık Müzesi, Çanakkale Boğaz Komutanlığı Müzesi ve ülkemizdeki birinci deniz müzesi ve birinci askeri müze olan İstanbul Deniz Müzesi’dir.
5. Özel Müzeler
Koleksiyonculuk faaliyetlerinin artması ile ortaya çıkan özel müzeler, özel şahıslar tarafından yönetilmektedir. Özel olsalar bile devlet tarafından denetlenip desteklenebilirler. İngiltere’de 1100’ün üzerinde bağımsız müze bulunmaktadır. Ülkemizde ise; şahıslara, kurumlara ilişkin 90’ın üzerinde bağımsız müze bulunmaktadır.
Ülkemizde müze olan birinci kişi koleksiyonu Sadberk Hanım Müzesi, 1980 yılında İstanbul’da açılmıştır.
Sakıp Sabancı, İstanbul Çağdaş ve İstanbul Pera Müzesi bu müzelere örnektir.
6. Vakıf Müzeleri
Yönetimi vakıflara ilişkin olan müzelerdir. Kültür varlıklarını muhafazayı gayeler.
Ülkemizde bu müzelerdeki eski yapıtların korunması ve sergilenmesi Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yürütülmektedir. Ankara, İstanbul, Bursa üzere çeşitli vilayetlerde vakıf müzeleri bulunmaktadır.
Ankara Vakıf Yapıtları Müzesi buna örnek olarak gösterilebilir.
7. Açık Hava Müzesi
Çoğunlukla yapıtları açık havada sergileyen müzelerdir. Bu müzeler, kaybolmakta olan kültürel ve maddi pahaların sürdürülmesine, milletlerarası kültürel kıymetlerdeki farklılıkların karşılaştırılması ve farklı kültürleri tanımanın benimsenmesi için bir fırsat sunmaktadır.
Dünyanın birinci açık hava müzesi, 1881 yılında kurulan Norveç, Oslo yakınlarında bulunan Kral II. Oscar’ın koleksiyonudur.
Türkiye’deki birtakım kentsel sit alanları, taşıdıkları yapısal özelliklerden ötürü açık hava müzesi özelliği taşımaktadırlar. Ürgüp, Safranbolu ve Mardin bunlara örnek gösterilebilir.
Korunan açık arkeolojik alanlar da açık hava müzesi olarak kabul görmektedir.
Roma’daki Pompei kenti ve forumlar, Atina’daki Agora kalıntıları, Türkiye’de ise Çanakkale’de Truva ve Çorum’daki Alacahöyük bu kategoriye girer.
8. Anıt Müzeler
Yapıldığı etrafta mimarisi, boyutu ve tarihiyle az olan ve kentin sembolü olmuş kimi yapılar müze olarak kıymetlendirilebilir. Örneğin; Mısır’da bulunan tek bir yapıdan oluşmayan Mısır Piramitleri, Paris kentini sembolü haline gelen Eyfel Kulesi. Ülkemizde ise en değerli ve en hoş örneklerinden olan Anıtkabir, Ankara’nın her tarafından görünecek bir noktaya inşa edilmiştir.
9. Müze Evler
Tarihi, mimarisi ve barındırdığı kıymetler nedeniyle korunması gereken konutlar, müze mesken olarak kıymetlendirilir. Bunlara Atatürk’ün ve Shakespeare’in doğduğu mesken örnek olarak gösterilebilir.
10. Halk Müzeleri
19. yüzyılda gelişen ve çoklukla bağımsız bu müzelerin kimileri, etnografya müzeleri ile birleşti. Bundan ötürü oldukları ülkenin ulusal ve bölge müzelerinde bulunurlar. Bir binanın içinde bulunabileceği üzere konut, kasaba ya da çiftlik de olabilirler.
Skansen Halk Müzesi örnek olarak gösterilebilir.
11. Ekomüze
Ekomüzeler kürselleşmeyle birlikte ortaya çıkmışlardır. Lokal ekonomik gelişme, ilişiklik duygusu güçlendirme ve mahallî kimliğin korunmasını amaçlamışlardır. Ekomüzeler, etraf eğitiminin prensibi olan yerli tarihi, dini ve ekolojik çeşitliliği yine keşfetmek, hürmet duymak ve bunlardan yararlanmak için çok uygun yerlerdir. Örneğin; Kanada’da Doğu Alberta’da yer alan Kalyna Country Ekomüzesi.
12. Uzmanlık Müzeleri
Ele aldıkları mevzuyu bilim kolları açısından inceleyen müzelerdir. Şarap Müzesi, Spor Müzesi, Pul Müzesi, Kukla Müzesi bunlara örnek olabilir. Türkiye’de bu müzelerin gelişmesi son yıllarda artış göstermiştir. Türkiye’de birinci defa 1992 yılında Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi tarafından açılan Oyuncak Müzesi ve bunun akabinde İstanbul’da Sunay Akın tarafından 2005 yılında açılan Oyuncak Müzesi örnek olarak verilebilir.
Ülkemizin birinci özel spor müzesi ise Beşiktaş Jimnastik Kulübü Müzesi’dir.
13. Sanal Müzeler
Hızla gelişen internet ve kullanımının artmasıyla sanal müzeler ortaya çıkmıştır. Manzara aktarma teknolojilerinin takviyesiyle gerçek müzenin, sanal ortama aktarılmış halidir. Bir müzenin sanal müze olarak nitelendirilebilmesi için, müzede bulunan bütün yapıtların internet ortamında sergilenmesi gerekmektedir.
14. Çocuk Müzesi
Eğitim gayesiyle muhakkak günlerde açık olan çocuk müzeleri, dört temel fark ile klâsik müzelerden ayrıştırılır.
Birinci fark; her galerinin anlatacak bir fikri, her standın anlatacak bir öyküsü ve her şovun bir emeli vardır. Eğitim her objeyi, olayı ve aktiviteyi açıklar.
İkinci fark; çocukların ilgisini uyandırmak için parlak, canlı renkler ve güçlü ışık efektleri kullanılır.
Üçüncü fark; Stantlar daha güzel bir görsellik amaçlandığı için daha dikkatli bir halde oluşturulur.
Dördüncü fark; bu müzelerde çocuk en kıymetli öğrenme kaynağı ile münasebet kurar. 1925 yılında ABD’de açılan Indianapolis Çocuk Müzesi ve çocuklara bilimi ilgi cazibeli biçimde aktarmayı amaçlayan Houston Çocuk Müzesi örnek olarak gösterilebilir.
15. Arkeoloji Müzeleri
Arkeoloji, bildiğimiz manada, insanlığın kültürel tarihini, kültürlerin değişimlerini ve karşılıklı münasebetlerini ve hafriyat üzere yollarla keşfedilen yapıtları inceler. Kültürel, sanatsal ve tarihi tarafları inceleyen bir bilimdir.
Arkeolojik müzeler, Atina Agorası ve Roma Forumu üzere açık hava müzeleri formunda olabileceği üzere arkeolojik alanlarda bulunan yapıtların sergilendiği binalar halinde de bulunabilir.
1891 yılında hizmete açılan İstanbul Arkeoloji Müzesi, çeşitli kültürlere ilişkin binlerce yapıtı barındıran, dünyanın en büyük müzelerinden biridir.
16. Sanat Müzeleri
Sanat kıymeti taşıyan yapıtların, birkaç yüzyılın sanat birikimini ya da sanat akımını; tablolar, çizimler, heykeller halinde sergileyen ve gelişmelerini izleyen müzelerdir. Bu müzeler; seramik, maden, mobilya, sanatçı kitapları üzere koleksiyonlara sahip olabilir.
1764 yılında kurulan St. Petersburg’daki Hermitage Müzesi, birinci özel sanat müzesi olması bakımından kıymetlidir. Bir öbür kıymetli örnek, başlangıçta saray olarak tasarlanan ve daha sonra Medici Ailesi tarafından toplanan fotoğraf ve heykellerin sergilendiği bir yere dönüşen Floransa Uffizi Galerisi’dir.
17. Etnografya Müzeleri
Etnografya, insan toplulukları (kabileler) tarafından üretilen maddi kültürü inceleyen bilim kısmıdır. Giysi kuşam, mesken aletleri, takı, avcılık, inşaat materyalleri, tarım aletleri, halk sanatları vb. etnografya alanında ele alınır. Sergileri ve canlandırmaları aracılığıyla halk kültürünü yansıtan, jenerasyondan nesle bilgi aktarmada rol oynayan bu müzeler, kendi yöreleri dışında, yakın etraf kültürlerinin etnografik gereçlerini de toplayabilirler.
Türkiye’deki birinci etnografya müzesi, Atatürk’ün teşebbüsleri ile 1930 yılında Ankara’da açılmıştır.
18. Tabiat Tarihi ve Jeoloji Müzeleri
Doğa ve kültürü odaklı stantların yer aldığı tabiat tarihi ve jeoloji müzeleri, halkı; tabiat tarihi, mineraloji, dinozorlar, zooloji, oşinografi, antropoloji üzere bahislerde eğitmek emelli kurulmuşlardır. Aynı vakitte bu müzeler evrim, etraf meseleleri ve biyoçeşitlilik üzere hususlarla da ilgilenmektedir.
Dünya’da Londra Tabiat Tarihi Müzesi ve Washington D.C. Tabiat Tarihi Müzesi, Türkiye’de Maden Tetkik Arama Enstitüsü Tabiat Tarihi Müzesi örnek olarak verilebilir.
19. Bilim ve Teknoloji Müzeleri
Ziyaretçilere bilimin temel prensiplerini tanıtmak, empati kurmak, deneysel müşahedesi teşvik etmek, eğlendirmek, merak ve şevk uyandırmak, eğitimlerine katkı sağlamak emeliyle kurulan bilim ve teknoloji müzeleri dünyanın en değerli müzeleri ortasındadır. Bilim müzelerinde; fizik, kimya, biyoloji, bilgisayar, havacılık, astronomi, okyanus üzere bahislerde stantlar yapılmaktadır.
Oxford Üniversitesi bünyesinde 1683 yılında kurulan Ashmolean Tabiat Tarihi Müzesi, birinci bilim müzesi olarak kabul ediliyor. Dünyanın en büyük bilim ve teknoloji müzesi, 1906’da açılan Münih’teki Alman Müzesi’dir.
Ülkemizde de 1993 yılında ziyarete açılan Ankara Feza Gürsey Bilim Merkezi ve 2006 yılında faaliyete geçen ODTÜ Bilim ve Teknoloji Müzesi, önemli örnekler ortasında yer almaktadır.
20. Sanayi Müzeleri
Sanayi Devrimi’nin tesirleriyle birlikte 19. yüzyıl ortalarında müzelerde, sanayi ve teknolojide yaşanan gelişmeleri sergilemek, halkı bilinçlendirmek maksadıyla, müzelerde öğretici stantlar açılmaya başlanmıştır. Tarihi fabrikalar, atölyeler, santraller ve materyalleri, sanayi müzeleri içinde kıymetlendirilmektedir. Örneğin İngiltere’deki Bradford Sanayi Müzesi, 1875 yılında iplik üretmek için kurulmuş bir imalathane iken, 1974 yılında müze haline getirilmiştir. Türkiye’de ise; ulaşım, sanayi ve irtibat tarihi bahisli birinci sanayi müzesi, İstanbul’daki Rahmi M. Koç Müzesi’dir.