Emily Monosson’un ‘Blight’ta: Mantarlar ve Yaklaşan Salgın’ isimli kitabı, mantar hastalıklarının tabiata ve insanlara yıkıcı tesirlerini vurguluyor. Bilhassa Amerikan kestanelerinin neredeyse yok olmasından bahsediyor. Mantarlar çoklukla hayat verici olsa da, yabancı cinslerin doğal istikrarını bozabileceğine dikkat çekiyor. İklim değişikliği ve insanların etkileşimleri, mantarların yayılmasını ve adaptasyonunu etkileyebilir. Fakat evrim ve şuurlu eforlardan umutlu olmak mümkün. Mantar hastalıklarının önlenmesi ve korunması için şuurlu hareket etmek kıymetlidir. Kitap, tabiatın ve insanlığın geleceğini düşündüren kıymetli bir mevzuyu ele alıyor.
1904 yazında Bronx’taki Amerikan kestane ağaçlarının başı sıkıntıdaydı.
Normalde ince ve parlak yeşil olan yapraklar kenarlarından kıvrılıyor ve sararıyordu. Kimi ağaç kısımları ve gövdelerinde pas rengi lekeler vardı. Bir sonraki yaza gelindiğinde, şu anda Bronx Hayvanat Bahçesi olan New York Zooloji Parkı’ndaki neredeyse tüm kestane ağaçları ölmüş ya da ölmek üzereydi.
1940’lara gelindiğinde, ana vatanı olan Amerika Birleşik Devletleri’nin doğusundaki neredeyse tüm Amerikan kestaneleri yok olmuştu.
Ağaçlar mikroskobik bir şeytan tarafından kesilmişti: Cryphonectria parasitica, kestane yanıklığına neden olan bir mantar.
Bu mantar Japon kestane ağaçlarına ithal edilmişti.
ABD topraklarına ulaştığında, orman yangını üzere yayıldı ve Amerikan kestanesini, Castanea dentata, fonksiyonel olarak yok olmaya sürükledi. Bugün, yalnızca uzun vakit evvel ölmüş ağaçların hala yaşayan köklerinden çıkan olgunlaşmamış ağaçlar olarak da olsa, kimileri hala yetişmektedir.
Ancak bu filizlerin, bir vakitler kestane ağaçlarının yaptığı üzere ormanın üzerinde yükselme, dokuz katlı bir bina kadar uzun durma umudu yok.
C. parasitica etrafta varlığını sürdürdüğü için, fidanlar filizlendikleri andan itibaren ölmeye mahkumdur.
Amerikan kestanesinin yazgısı, mantarların yol açabileceği yıkımın sırf bir örneği.
Yeni kitabı Blight’ta: Mantarlar ve Yaklaşan Salgın isimli yeni kitabında müellif Emily Monosson, çam ağaçlarını, muzları, kurbağaları, yarasaları ve giderek artan bir formda insanları tehdit eden mantar hastalıklarını göz açıcı ve vakit zaman tüyler ürpertici bir formda anlatıyor.
Bütün mantarlar berbat değildir. Aslında Monosson, “çoğu mantar hayat verir” diye açıklıyor.
Mantarlar meyyit organizmaların ayrışmasına yardımcı olarak temel besin unsurlarının geri dönüşümünü sağlarlar. Lakin beşerler dünyanın dört bir yanına seyahat ettikçe yahut bitki ve hayvan ticareti yaptıkça, yabancı mantarlar ilişkin olmadıkları yerlere gidiyor ve onlarla yaşamaya alışkın olmayan organizmalarla temas ediyor – bazen ölümcül sonuçlara yol açıyor.
Monosson, en acil üzere görünen hususla başlıyor: Mantarlar beşerler için bir tehdit oluşturuyor mu?
Neyse ki beşerler – ve öteki memeliler – birden fazla mantar için fazla sıcak. Monosson, ‘Vücutlarımız Mevt Vadisi üzeredir,’ diye yazıyor.37° Celsius iç sıcaklık, 12° ila 30° C sıcaklıkları tercih eden organizmalar için çok sıcaktır.
Dahası, bağışıklık sistemlerimiz potansiyel mantar düşmanlarını savuşturmada hayli maharetlidir.
Bu nedenle bağışıklık sistemi baskılanmış şahıslar mantar enfeksiyonları açısından daha yüksek risk altında olsa da, başka bulaşıcı hastalıklarla karşılaştırıldığında önemli olaylar nispeten azdır.
Ancak iklim değişikliği mantarları daha yüksek sıcaklıklara ahenk sağlamaya itebilir.
Monosson, son on yıl içinde insanları enfekte etmek üzere evrimleşen ve sıhhat tesislerinde süratle yayılan Candida auris’e dikkat çekiyor. Vadi humması üzere insanlarda görülen öbür mantar enfeksiyonları da yüksek sıcaklıklarla birlikte yeni yerlere yayılabilir. Öteki tiplerdeki mantar salgınları, mantar hastalıklarının ne kadar yıkıcı olabileceğine dair dersler sunmaktadır. Monosson bu salgınları ürkütücü detaylarla anlatıyor.
Fusarium solgunluğu dünyaya sarı muz sağlayan bitkileri boğuyor.
Beyaz burun sendromunun nedeni olan Pseudogymnoascus destructans tarafından açlıktan öldürülen yarasa leşleri Amerika Birleşik Devletleri’ndeki mağaraları dolduruyor. Orta Amerika’da ve diğer yerlerde kurbağaları inceleyen araştırmacılar, Batrachochytrium dendrobatidis yahut chytrid tarafından boğulan popülasyonların azalıp yok olmasını dehşet içinde izliyor.
Belki de HBO’nun hit dizisi The Last of Us geleceğe dair gerçek bir bakış açısıdır.
Ama asla korkmayın, evrim devreye girebilir ve ‘umut ışıkları’ sağlayabilir, diye yazıyor Monosson. Etkilenen bitkiler ve hayvanlar mantar düşmanlarıyla daha âlâ başa çıkabilmek için ahenk sağlayabilir..
Chytrid tarafından dümdüz edilen bir avuç kurbağa popülasyonu tekrar ortaya çıkıyor.
Yosemite Ulusal Parkı’nda mantar bulaşmış kurbağalarda hastalık belirtisi görülmüyor. Ağaçlar da direnç kazanıyor olabilir. Amerika Birleşik Devletleri’nin batısındaki birtakım beyaz çam ağaçları, pinus albicaulis, yüzyılı aşkın müddettir ağaçları etkileyen bir hastalık olan beyaz çam kabarcık pasına karşı dirençli olmalarını sağlayan genlere sahip.
İnsanlar da yardım etmek için devreye giriyor.
Monosson, mantar hastalıklarının yayılmasındaki rolümüz göz önüne alındığında, tahminen de buna mecbur olduğumuzu savunuyor. Örneğin sonbaharda yarasaları şişmanlatmak, kış uykusu sırasında hayvanların yağ depolarını çalan beyaz burun sendromundan kurtulmalarına yardımcı olabilir.
Bazı araştırmacılar, Amerikan kestanelerini diriltme eforları da dahil olmak üzere, tahlil bulmak için doğal dirence bile bakıyorlar.
Monosson, botanikçilerin ağaçları genetik olarak değiştirerek, ‘bir gün kestanenin tekrar yükselebileceğini, meşe ve baldıran otları ortasındaki yerini alabileceğini’ umduklarını yazıyor.
Şimdilik en yeterli umut, mantar hastalıklarını birinci etapta önlemek olabilir.
Monosson, ‘İnsanlar hayvanları ve bitkileri birinci taşımaya başladıklarında, ormanları kestiklerinde, tarım alanlarını genişlettiklerinde, gezegenin korunması düşünülmemişti’ diye yazıyor. ‘Artık daha âlâ biliyoruz.’