Uzayın keşfi ve uzay araştırmaları, insanlığın sonları zorlayan ve ileriye yönelik adımlar atmasını sağlayan değerli bir alandır. Lakin son yıllarda uzaydaki enkaz sorunu, bu ilerlemeye ve güvenliğe yönelik önemli bir tehdit oluşturmaktadır. 2021 yılında Rusya’nın gerçekleştirdiği anti-uydu (ASAT) testi, bu sorunu daha da alevlendirmiştir. Tselina-D isimli feshedilmiş bir askeri uydunun amaç alınarak patlatılması sonucunda oluşan enkaz bulutu, memleketler arası uzay istasyonları ve öbür uydu ve uzay araçları için büyük bir tehlike oluşturmuştur.
Kaynak: https://www.science.com/one-careless-…
2021’in muhakkak bir gününde, UUİ’deki astronotlar ve kozmonotlar endişe ve meçhullüğü hissetiler.
2021 yılının 15 Kasım’ında Rusya, kendi feshedilmiş askeri uydularından biri olan Tselina-D’ye bir anti-uydu füzesi ateşledi.
Hedef yaklaşık 1.750 kilogram ağırlığındaydı ve füze amacını vurduğunda uydu tehlikeli bir enkaz bulutuna dönüşerek patladı.
NASA, gece yarısı Milletlerarası Uzay İstasyonu’ndaki mürettebatı uyandırarak tedbir almalarını ve muhtemel bir çarpışmaya hazırlanmalarını söyledi. Çin uzay istasyonu Tiangong da tehlike altındaydı ve çok sayıda ülke ve uzay ajansı Rusya’nın bu akılsızca davranışını kınadı.
Ancak enkazı denetim altına almanın bir yolu yoktu.
Bu olay ASAT (anti-uydu) silahları riskinin altını çizdi. Yakın vakitte yapılan bir araştırmaya nazaran, parçalanmış bir uydudan çıkan enkaz bulutu, LEO’yu yaklaşık 40 yıl içinde kullanılamaz hale getirecek bir dizi ek çarpışma yaratma potansiyeli taşıyor.
Ordu Generali James Dickinson, ABD Uzay Komutanlığı Kumandanı “Uzay faaliyetleri hayat biçimimizin temelini oluşturmaktadır ve bu tıp bir davranış tek sözle sorumsuzluktur.” dedi.
2021’deki patlamadan kaynaklanan enkaz bulutu, yer tabanlı radar tarafından izlenebilen 10 santimetreden büyük 1500’den fazla enkaz modülü içeriyordu. Ayrıyeten yüz binlerce hatta milyonlarca küçük modül da oluşturdu.
NASA’ya nazaran, enkaz bulutu 300 kilometre yükseklikten 1.100 kilometreye kadar yayıldı ve başka uydular ve yörüngedeki uzay araçları için tehlikeli bir tehlike oluşturdu.
Dönemin ABD Uzay Komutanlığı Kumandanı Orgeneral James Dickinson, ‘Rusya’nın yarattığı enkaz, önümüzdeki yıllarda da uzaydaki faaliyetler için tehdit oluşturmaya devam edecek, uyduları ve uzay vazifelerini riske atacak ve daha fazla çarpışmadan kaçınma hareketini zarurî kılacaktır’ dedi.
“Uzay faaliyetleri ömür biçimimizin temelini oluşturmaktadır ve bu çeşit bir davranış tek sözle sorumsuzluktur.”
ABD’nin uzayda anti-uydu silahlarını test etmeye son verdiğini açıklamasının nedeni de budur: bu silahlar pratik değildir.
Bazı ülkeler, bilhassa de otoriter eğilimli olanlar, bir tıp yörünge kılıç şakırtısı olarak uzaya silah yerleştirmek isteseler de, gerçekte bir düşman uydusunu yok etmek için silah kullanmak aykırı tesir yaratabilir.
Enkazın kendi uydularınıza olduğu kadar düşmanınızın uydularına da ziyan vermesi olasıdır.
Rusya’nın 2021 ASAT testi, bir ülkenin bir uyduya karşı silah denediği tek vakit değildi.
Aslında ülkeler, ABD ve soğuk savaştaki rakibi SSCB tarafından fırlatılan uyduların sayısının arttığı 1950’lerden bu yana anti-uydu silahlarını test ediyor. Amaçlar ortaya çıkar çıkmaz, her iki taraf da onları vurmak için silahlar geliştirdi. Uzay çağının birinci yıllarından bu yana düzinelerce ASAT testi yapıldı. Rusya, Çin, ABD ve Hindistan bunların hepsini gerçekleştirdi.
Yörüngeye fırlatılan bir ASAT manasına gelen direkt çıkışlı bir ASAT’ın birinci testi 1957’de gerçekleşti. ABD, High Virgo silahını bir B-58 bombardıman uçağı prototipinden fırlattı.
Hedef kendi Explorer 5 uydularıydı, lakin silahın telemetrisi başarısız oldu ve test sonuçsuz kaldı. ASAT’ların karadan, denizden ve havadan fırlatılmasıyla testler gelecekte de devam etti.
Nihayetinde 1967 tarihli Dış Uzay Muahedesi uzaya silah yerleştirilmesini yasakladı.
Ancak bir anti-uydu (ASAT) silahının uzayda olması gerekmiyor. Bu nedenle 2022 yılında ABD her türlü ASAT’ın test edilmesine yönelik kendi yasağını ilan etti.
Başkan Biden’ın idaresi, öbür ülkeleri de kendilerini takip etmeye teşvik etmek emeliyle yasağı yürürlüğe koyduklarını doğruladı.
Yeni bir araştırma makalesinde detaylı olarak ortaya konan ASAT’ların potansiyel sonuçlarının farkındalar.
Makalenin ismi “Yıldız Savaşları: Uydu Aykırısı Silahlar ve Yörüngesel Enkaz” ve Defence and Peace Economics mecmuasında yayınlandı.
Yazarlar Anelí Bongers ve José L. Torres. Bongers İspanya’daki Málaga Üniversitesi İktisat ve İktisat Tarihi Kısmı’ndan, Torres ise birebir üniversitenin İktisat ve İşletme Bilimleri Fakültesi’nden.
Yazarlara nazaran durum bu…
Halihazırda yörüngede yaklaşık 6.000 uydu ve boyutları 1 milimetre ile 10 santimetre ortasında değişen 131 milyon enkaz modülü bulunmaktadır. Enkaz saatte yaklaşık 36.000 kilometre süratle hareket ediyor ve bu süratte küçük bir modül bile bir uyduya yahut uzay istasyonuna ziyan verebilir.
Mayıs 2021’de, küçük bir enkaz modülü ISS’deki Canadarm2’ye çarptı ve küçük bir delik açtı.
Araştırma makalesinin eş müellifi Profesör Torres, ‘1 santimetreden büyük rastgele bir kesim, çarpışma durumunda potansiyel olarak ölümcüldür’ dedi. Rusya’nın 2021’deki ASAT denemesi, yörünge enkazının ölçülebilir bir kısmını oluşturdu ve ne kadar çok enkaz varsa, ek ASAT’lardan kaynaklanan risk de o kadar büyük olur.
Araştırma makalesinin müellifleri, Kessler sendromunun sonunda nasıl ortaya çıkabileceğine işaret ediyor.
Kessler sendromu, bir ASAT testinden yalnızca kırk yıl sonra, tüm uydularımızın çarpışmalar ve Alçak Dünya Yörüngesini (LEO) kullanılamaz hale getiren bir enkaz bulutu tarafından yok edileceği kadar çok sayıda çarpışmayı tanımlamaktadır.
“Hesaplamalar ayrıyeten uydu tersi testlerin 1 santimetreden daha büyük 102.000’den fazla yeni atık kesimi ürettiğini ve testlerin gerçekleştirildiği yüksek irtifa nedeniyle olumsuz tesirlerinin ortadan kalkmasının 1.000 yıl aldığını gösteriyor.”
Yörüngedeki uydular iktisat ve jeopolitik açıdan süratle daha değerli hale gelmektedir. ASAT testleri kasıtlı olarak daha fazla enkaz yaratarak uyduların inançlı bir halde çalışmasını tehlikeye atmakta ve ekonomik bir risk oluşturmaktadır.
Çarpışmalı basamaklanma olarak da bilinen Kessler sendromu, silah testlerinin mümkün en makûs sonucudur.
Ancak bu sonuçtan kaçınsak bile, geçmiş testlerden ve başka uzay faaliyetlerinden kaynaklanan ve giderek büyüyen enkaz sorunu, uydularımızı ve onlardan elde edilen yararları da tehdit etmektedir. Ve Dünya’nın yörünge bölgeleri ne kadar çok enkazla tıkanırsa, yeni uyduların fırlatılması ve bunlardan elde edilecek tüm yararlar da o kadar kısıtlanmış olur.
Yazarlar ekonomist oldukları için uzaya belli bir açıdan bakıyorlar. Onların sözlüğünde yörüngesel uzay ‘düzenlenmemiş bir pazar’.
Ekonomide, düzenlenmemiş piyasalar ‘müştereklerin trajedisi’ senaryosunda çok sömürüye uğrayabilir. Bu senaryolarda kullanıcılar yeni bir kaynağı sömürmek için ivedi ederler, lakin gereğince sağlam kurallar olmadığından, küme sömürüsü kaynağı bozar ve herkes için daha az kullanılabilir hale getirir.
Araştırmacılar, “Sorunların yeni başladığı, düzenlenmemiş devasa bir pazarla karşı karşıyayız” diye yazıyor.
Sorunlar yeni başlamış olabilir, lakin potansiyel oyun sonu felakettir. Çin ve ABD üzere iki muhteşem güç ortasında uzayda topyekûn bir savaş, müştereklerin en son trajedisidir. Askeri uydular yüksek bedelli amaçlardır ve rastgele bir önemli çatışmada uyduların gaye alınması güçlü bir olasılıktır. Müelliflere nazaran, işler süratle tırmanabileceğinden, gelecek bu noktada kasvetli görünüyor.
Uzayda savaş, yörüngedeki tüm uyduların olmasa da birçoklarının yok edilmesi manasına gelebilir.
Doğrudan gaye alınmayan uydular bile eninde sonunda yok edilen öbür uyduların enkazları tarafından yok edilecektir. Müellifler, ‘Uzayın silahlandırılması, Dünya’nın yörüngesinin ana güçler için öbür bir savaş alanı haline geldiği manasına geliyor, zira düşman uyduları, yok edilmeleri düşman güçlerin kritik yeteneklerini engelleyen yüksek pahalı askeri varlıklardır’ diye yazıyor.
“Ana güçler tarafından da kabul edildiği üzere uzay, savaşlar için yeni ve giderek daha kıymetli bir alan haline geliyor.”
Uyduları gaye almadan Dünya’da bir muhteşem güç savaşını kazanmanın yolu olmayabilir. ‘Düşman uydularının imha edilmesi, yalnızca askeri değil sivil uyduların da imha edilmesi, zira bu uydular da askeri kullanıma sahiptir, Dünya’daki bir savaşın kazanılması için kritik kıymete sahip olacaktır.’
Bir yüzey savaşında kullanılan hassas mühimmatlar gayelerini vurmak için uydulara dayanır, bu nedenle bu uydular kritik komuta ve denetim bileşenleri olacaktır ve katiyen gaye alınacaktır.
ABD’nin daha fazla ASAT test etmeyeceğini söylemesine karşın, uzay kabiliyetine sahip ülkelerin bir silahlanma yarışı içinde olduğu açıktır. Silahlar yörüngede test edilmeden de geliştirilebilir. Aslında, itici güce sahip rastgele bir uydu ASAT olarak kullanılabilir. Bu da uzayda konuşlu ASAT’ların yasaklanmasıyla ilgili sorunun altını çizmektedir.
Buluşma ve Yakınlaşma Operasyonları (RPO), öbür bir uyduya yahut uzay aracına kasıtlı olarak hareket yapan, yanaşan yahut yakın uzaklıkta çalışan rastgele bir uzay aracını söz eder.
Bu cins uydular çürüyen uyduları daha yüksek bir irtifaya çıkarmak ve ömürlerini uzatmak için kullanılabilir. Ayrıyeten yakıt ikmali yapabilir ve potansiyel olarak uyduları onarabilirler. Uzay enkazını kaldırmak için tasarlanan uydular da RPO’lar gerçekleştirir.
ESA’nın 2025 yılında fırlatılacak olan ClearSpace-1 RPO vazifesinin sanatçı çizimi.
Görevi, evvelki bir fırlatmadan kalan bir Vega İkincil Yük Adaptörünü yakalamak ve onu ve kendisini Dünya atmosferinde yıkıcı bir düşüşe göndermektir. Makûs niyetli aktörler benzeri bir uzay aracını RPO enkaz kaldırma kisvesi altında bir ASAT olarak kullanabilirler. (ClearSpace SA/ESA)
Ancak bir düşmanın RPO uydusu ne vakit bir silahtır?
İtici güce sahip rastgele bir uydu kinetik vurucu olarak kullanılabilir ve şayet bir ülke nitekim sinsi olmak isterse, RPO uydusu kisvesi altında bir ASAT fırlatmasını engellemenin bir yolu yoktur. Bu senaryoda, bir ülke ASAT’ları alarma neden olmadan test edebilir.
Bu yörüngede koyun postuna bürünmüş kurt senaryosunun tarihi bir örneği vardır.
Sovyetler Birliği 1974 yılında Salyut 3 isminde barışçıl bir uzay istasyonu fırlatmıştı. Lakin bu aslında Salyut istasyonu olarak gizlenmiş çok kapalı Almaz askeri uzay istasyonu programının bir kesimiydi. Birebir cinsten bir aldatmacanın çağdaş vakitlerde fark edilmemesi pek muhtemel değildir, lakin isteklilik gösterir.
İnsanlığın savaşçı tabiatını uzaya ihraç etmesi beyhude, hatta aptalca görünebilir, lakin yalnızca saf olanlar buna şaşırabilir. Bu doğal bir sonuç.
‘Uzaya erişim teknolojik olarak mümkün hale geldiğinde, uzayın askeri faaliyetler için sağladığı çok çeşitli stratejik avantajlar göz önüne alındığında, uzayın askerileştirilmesi doğal ve kaçınılmaz bir süreç olarak değerlendirilebilir’ diye yazıyor muharrirler.
“Prensipte, uzayın askerileştirilmesinin, yörüngenin ve radyo spektrumunun öteki sivil ve ticari faaliyetlere benzeri halde askeri uydularla daha da tıkanması dışında, bu ortamda rastgele bir risk oluşturmadığı söylenebilir.”
Ta ki çatışmalar alevlenene ve silahlandırılmış uydular gayeleri doğrultusunda kullanılana kadar.
Eğer bu gerçekleşirse, o vakit karasal bir savaşta varsayımsal bir nükleer değişimin sonucunu yansıtır.
Karşılıklı Teminatlı İmha (MAD), bir taraf nükleer silahı ateşlediğinde başka tarafın da ateşleyeceğini garanti eden askeri bir doktrindir. Gereğince büyük bir nükleer silah değişiminin global sonuçları olacaktır ve hiçbir ulus – barışçıl, tarafsız, temassız ülkeler bile – acıdan kaçamayacaktır. MAD birebir anda hem çılgınca hem de rasyoneldir ve uydu filolarımızı yok eden bir çatışma da emsal olacaktır.
Bir savaşta, bir taraf uyduları amaç aldığında, öbür taraf(lar) da amaç alacaktır. Ortaya çıkan tüm enkaz Dünya’nın yörünge ortamını tahrip edecek ve milyonlarca tehlikeli enkaz kesimiyle tıkayacaktır.
Yine, kontaksız ülkeler bile uydularının yörüngedeki bir savaştan kaynaklanacak çarpışmalar silsilesine yenik düştüğünü görecektir. ‘Bu varsayımsal savaş senaryosunda’ diye yazıyor muharrirler, ‘tüm düşmanlar kaybedecek ve Dünya’ya yakın yörünge rastgele bir insan faaliyeti için büsbütün kullanılamaz hale gelecek ve tüm uluslar için global olumsuz sonuçlar doğuracaktır.’
Ne yapılabilir?
Yazarlar sonuç kısmında, ‘Uzay ortamının fizikî özellikleri ile uyduların ve öteki uzay araçlarının teknik özellikleri göz önüne alındığında, uzayın silahlandırılmasını yasaklamak ya da sonlandırmak imkansız değilse bile son derece zordur’ diye yazıyor. Uzayda, kütlesi olan her şeyin, yüksek suratlar nedeniyle çarpıştırıcı olarak kullanılabilecek potansiyel bir silah olduğuna dikkat çekiyorlar.
Uzaydaki araçları takip etmenin, dizaynlarını ve gayelerini belirlemenin zorluklarına dikkat çekiyorlar.
Ayrıca uzay ortak bir alandır, hasebiyle Dünya yüzeyinde tek bir ülkenin topraklarını izlemek kadar kolay değildir. Bilhassa de uzay ajansları uzay enkazı meselesiyle boğuşmaya çalıştıkça RPO’lar daha da yaygınlaşacağından, potansiyel ASAT’ları izlemeye ve tanımlamaya yönelik her türlü efor karmaşıklığa saplanacaktır.
Sonuç olarak, nükleer silahlanma yarışı ve MAD uydu savaşlarını denetim etmenin anahtarı olabilir.
Nükleer stokların ortaya çıkışından bu yana ne nükleer savaş ne de muhteşem güçler ortasında savaş oldu. Sonuçları o kadar müthiş ve denetimsiz olabilir ki herkes acı çeker. Umalım ki uluslar uzaya açılırken ve beraberinde daha fazla askeri yetenek getirirken bunu akıllarında tutabilsinler.