Faiz, mali iktisattan de tek ilahlı dinlerden de çok daha evvel ortaya çıktı.
Antik dünyada çiftçiler başta buğday, arpa olmak üzere ürettikleri ziraî eserlerin eşkıyalar ya da hükümdarlar tarafından el konulmasından bıkmış usanmışlardı. Bu eserleri çuvallara koyup tapınaklara emanet etmeye başladılar. Mallarını, gereksinim oluncaya kadar tapınaklara emanet etmelerinin onlara iki değerli avantajı oluyordu: (1) Tapınaklar ilahların meskeni olarak kabul edilip kutsal sayıldığı için kimse içeri zorla girip bu mallara el koyamıyordu. (2) Tapınaklarda misyonlu rahipler devrin en uygun yetişmiş, okuma yazma ve ölçü, hesap bilen şahısları olduğu için tapınağa getirilen tahılları tartıyor, ölçüyor ve kayda geçiyorlardı. Böylelikle tapınağa teslim edilen malın motamot geri alınmasında hiçbir tartışmaya yer kalmıyordu.
Din vazifelilerinin rastgele bir bedel talep etmeksizin muhafazaya aldıkları bu mallar tapınaklarda fazlaca yer işgal etmeye başlayınca vakit içinde bu müdafaa karşılığında bir bedel alınır oldu. Bir müddet sonra şimdi mahsul almamış olup da bu tahıllara bir müddetliğine muhtaçlığı olanlar bu tahılları kendi mahsullerini aldıklarında iade etmek kaydıyla ödünç istemeye başladılar. Başlangıçta yalnızca itimada dayalı ve bedelsiz yapılan bu ödünç verme işi sonraları tapınakların harcamalarına katkı sağlaması maksadıyla makul bir bedel alınarak yapılmaya başlandı. Mesela bir çiftçi tarafından o devirde gereksinim fazlası olduğu için tapınağa 6 aylığına 5 mina buğday karşılığı müdafaa bedeliyle emanet bırakılmış 100 mina (yaklaşık 50 kg) buğdayı din vazifelileri gereksinimi olana 6 ay mühletle emanet olarak veriyor ve 6 ay sonra geri getirdiğinde 120 mina (60 kg) olarak vermesi isteniyordu. Bütün bu süreçler tapınaktaki din vazifelileri tarafından detaylı biçimde kayıt altına alınıyor ve rastgele bir karışıklığa yol açılmadan yürütülüyordu. Kolaylıkla anlaşılacağı üzere koruma bedeli olarak alınan 5 mina hariç ödünç alınan ile geri ödenen ortasındaki 15 mina buğday (yüzde 15) bugünkü manada faizdi. Bugünkü mali faizden tek farkı mal ile (ayni olarak) uygulanan faiz biçimindeydi. Böylelikle tapınaklar düşük bir bedelle muhafazaya aldıkları tahılları daha yüksek bir bedelle ödünç vermeye başlayınca asırlarca, Anadolu ve Mezopotamya’da dinî vazifelerinin yanı sıra bankacılık işlerini yaparak, gereksinim sahiplerine faiz karşılığı borç veriyorlardı.
Tapınaklarda başlayan bu süreçlerin güzel kar getirdiğini gören kimi bireyler, muhafazalı silolar inşa ederek tıpkı hizmeti daha düşük bedelle vermeye başladılar. Bir diğer deyişle tefecilik aslında yüksek faiz değil düşük faiz isteyerek başlamış ve sonra aksine dönmüş görünüyor.
Bir mühlet sonra çiftçilerin hepsi daha düşük koruma bedeliyle tıpkı hizmeti sunan tefecileri tercih etmeye başlayınca din vazifelileri faizin âlâ bir şey olmadığını ve yasaklanması gerektiğini lisana getirdiler ve yasaklanması için hükümdarlara baskı yaptılar. Bu baskılar riskleri yükselttiği için tefecilerin faizleri artırmasıyla sonuçlandı ve başlangıçta faizi düşürerek piyasayı elde eden tefeciler yüksek faizle iş yapan şahıslara dönüştü.
Tapınak rahipleriyle başlayan faize karşı yaklaşım tek ilahlı dinlerde güçlenerek devam etti. Sırasıyla Tevrat, İncil ve Kuran’da faizi yasaklayan, haram kılan kararlar yer aldı. Bu kararlar ortasında değerli farklar bulunuyor. Mesela Tevrat’ta yer alan karar şöyledir: ” “Kardeşinize para, yiyecek ya da faiz getiren öteki bir şey ödünç verdiğinizde, ondan faiz almayacaksınız. Yabancıdan faiz alabilirsiniz lakin kardeşinizden almayacaksınız.” (Tevrat, Tesniye Kısmı, Bab: 23, âyet: 19-20). İncil`in mevzuyla ilgili kararı şöyle: “Eğer kendilerinden almayı umut ettiğiniz kimselere ödünç verirseniz, ne mükâfatınız olur? … düşmanlarınızı sevin, onlara yeterlilik yapın ve rastgele bir umut beslemeyerek ödünç verin; bunun karşılığı büyük olacaktır.” (Luka İncili, Bab: 6, âyet: 34-35.) Kuran’da faiz (riba) konusuna dört yerde değiniliyor. Bunlardan birisi (belki de en önemlisi) şöyledir: “Faiz yiyenler, lakin şeytanın çarptığı kimsenin kalktığı üzere kalkarlar. Bu, onların, ‘Alışveriş de faiz gibidir’ demelerinden dolayıdır. Halbuki Allah, alışverişi helâl, faizi haram kılmıştır. Bundan bu türlü kime Rabbinden bir öğüt gelir de (o öğüte uyarak) faizden vazgeçerse, artık evvelce aldığı onun olur. Durumu da Allah’a kalmıştır. (Allah, onu affeder.) Kim tekrar (faize) dönerse, işte onlar cehennemliklerdir. Orada ebedî kalacaklardır.” (Bakara Mühleti, ayet: 275.)
Bu kararlardan anlaşıldığı kadarıyla en katı kurallar Kuran’da yer alıyor. İncil’de faizin yasaklanışı epeyce dolaylı yoldan yapılmışken Tevrat’taki karara nazaran yasak Musevilerin birbirleriyle olan ödünç alıp verme süreçlerinde geçerli bulunuyor. Bir öteki deyişle Musevilerin öbür dinlerden olanlara faizle ödünç vermesi yahut onlardan faizle ödünç alması hür görünüyor.
Dünya bankacılığında Musevilerin bu kadar tesirli olmasının ve dünyadaki önde gelen zenginler ortasında çok sayıda Yahudi bulunmasının nedeni burada yatıyor.
Hristiyanlar başlangıçta faizli ödünç verme ve alma işlerinden uzak durup piyasayı Musevilere kaptırmışken orta çağdan sonra İncil’deki kararı daha esnek ve gayeye nazaran yorumlayarak piyasada yer kazanmaya başladılar.
Osmanlı, faiz yasağını hile-i şeriyye uygulamalarıyla aşmayı denedi. Bu mevzuda en bilinen örnek İslam toplumlarında günümüzde de uygulanan istiğlal yoludur. İstiğlal yolunda kredi almak isteyen kişi, örneğin otomobilini kredi veren kuruluşa bir bedel karşılığı satar ve tıpkı gün bu arabayı o kuruluştan belli bir kira ile kiralar. Üzerinde muahedeye vardıkları vade tamamlandığında arabayı sattığı bedel üzerinden geri alır ve süreç tamamlanmış olur. Müslümanlar, Kuran’daki katı kararları çok uzun müddet sonra iştirak bankacılığıyla esneterek uygulamışlar lakin piyasada tartı kazanma fırsatını kaçırmışlardır.
Faizin şaşırtan hikayesi böyledir.
Seçilmiş Kaynaklar:
Mahfi Eğilmez, Tarihi Süreç İçinde Dünya İktisadı, Remzi Kitabevi, 2019.
Feridun Ergin, Para ve Faiz Teorileri, Beta Yayınevi, 1983.
Trevor Bryce, The Kingdom oh the Hittites, Clarendon Paperbacks, 1999.
Murat Ustaoğlu, Ahmet İncekara (derleyenler), Faiz Sorunu, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayını, 2019.
Erkan Ildız, Eskiçağda Bankacılık ve Bankerlik, Türkiye Bankalar Birliği Yayını, 2013.
Orjinal Makale
