Gül Atmaca
Birleşmiş Milletler Hükümetler Ortası İklim Değişikliği Paneli (IPCC), dünyanın öngörüldüğünden daha süratli ısındığını söylüyor. İklim bilimciler, insanın iklimi binlerce yıldır “benzeri görülmemiş bir şekilde” değiştirdiğini ve şu anda harekete geçirilmezse “kaçınılmaz ve geri çevrilmez sıkıntılar yaşanacağını” tabir ediyorlar. Sibirya’daki orman yangınlarından çıkan dumanlar, Kuzey Kutbu’na kadar ulaştı. NASA bu durumu “tarihte ilk” olarak niteledi. Yangınlardan en çok etkilenen bölge, Rusya Federasyonu’na bağlı Yakutistan oldu. Kulaklarınıza inanamayacaksınız fakat dünyanın en soğuk bölgelerinden birisi olan Yakutistan bu yıl çok sıcaklar ve kuraklıkla boğuşuyor.
Yakutistan bu yaz yanıyor
İnsan, kömür ve petrol üzere yeraltında zararsız duran hususları işleyerek/yakarak ziyanlı gazların ortaya çıkmasına neden olan canlı. Atmosfere salınan bu gazlar dünyanın ortalama sıcaklığının artmasını sağlayarak zincirleme felaketlere yol açıyor. İşte yüreğimizi yakan yangınlar ve seller…
Pekala, keşfi insanlık tarihinde ihtilal sayılan, aydınlığın ve ısınmanın aracı olan ateş nasıl oluyor da insan tarafından tıpkı toprak ve su üzere kirletiliyor? Tabiat, Dünya var olalı doğal yangınları kendi istikrarı içinde faydalı kılarken, insan kaynaklı ya da insan eliyle çıkan yangınlar neden bu kadar büyük felaketlere yol açıyor? Bütün bu sorulara, ateş olgusuna mitoloji, dinler tarihi ve şüphesiz bilim penceresinden bakarak karşılık bulmaya çalışalım.
Bilimsel olarak düşünürsek Dünya milyarlarca yıl evvel Güneş’ten kopan bir ateş topuydu. Birinci çağlarda sayısız volkanların patladığını, uzun süren büyük yangınlar olduğunu okuyoruz. Hatta ağzından ateşler çıkaran ejderha figürü de işte bu vakitlerden itibaren insanlığın ortak şuurunda yer almış, kuşaktan jenerasyona aktarılmıştır. Milyonlarca yıl içinde Dünyanın dışı soğumuş, su oluşmuş ve hayat başlamış olsa da merkezindeki magma vakit zaman volkanik patlamalarla dışarıya akmaya devam ediyor. Ateşin keşfi ise insanlık tarihinde bir ihtilal sayılıyor zira ateş sayesinde karanlık geceler aydınlanıyor, çiğ yiyecekler pişiriliyor ve beşerler soğuk havalarda artık donmuyorlardı.
Güneş’e gerçek, ateş kutsallığı
Güneş hayatın kaynağı; ateş/ocak aydınlığın, ısınmanın, yiyecekleri pişirmenin aracı olduğu için birçok kültürde kutsal kabul ediliyor. Bize çok uzak olmayan bir yerde, bugünkü İran Azerbaycan’ında üç büyük semavi dinden çok daha evvel ortaya çıkmış ve birinci tek ilahlı din Zerdüştlük ile başlayalım.
Geçmişi yaklaşık 3500 yıl öncesine giden Zerdüştlüğün temeli, hayır ve şer güçlerinin çabasına dayanır. Yeterlilik ve aydınlıklar yaradanı Ahura Mazda (Hürmüz); karanlıklar ve berbatlıklar İlahı Ahriman’dır. Cihanın yazgısı bu iki ilahın birbiriyle gayreti içerisinde sürüp gitmektedir. Ayrıyeten, Zerdüştlüğün kutsal kitabı Avesta’nın birçok metni, doğal ögelere tapınmanın Zerdüşt inanışında temel öğeler ortasında yer aldığını ortaya koymaktadır. Hakikaten Zerdüştlerin Ahura Mazda’nın yarattığı ve kutsal öğeler gözüyle baktıkları su, ateş ve toprağa son derece hürmet duydukları, onları ihtimamla koruyup pak tuttuklarını biliyoruz. Ölüleri toprağı kirleteceklerinden gömülmezler, havayı kirleteceklerinden yakmazlardı; İran’ın Yezd kentindeki “Sessizlik Kuleleri”nde olduğu üzere yırtıcı kuşlara bırakırlardı. (İran’da buna artık müsaade verilmiyor lakin Hindistan’daki Zerdüştler tarafından hâlâ uygulandığı biliniyor.)
Zerdüşt
Zerdüştlükte, Güneş, ateş ve aydınlığa yanlışsız ibadet edilir. Ateş temizleyici ve yenilenmenin yolunu açandır. Ateş Ahura Mazda’nın oğlu olup Zerdüşt ondan meydana gelmiştir. Avesta ateşi beş farklı çeşide ayırır. Zerdüşt kurban kesmeyi kaldırmış, bunun yerine ateş yakmak geleneğini getirmiştir. Ateş, kutsal güneşin bir sembolü ve modülü olarak algılanmıştır. Eski İran’da, içinde kutsal ateşlerin yandığı “ateşgede” denilen tapınaklar vardı. Buralardan konutlara alınan ateşin daima yanması sağlanırdı.
Zerdüşt tapınağı, Ateşgede
Bitkiler ve hayvanlardan farklı olarak vefatın ve bir gün sıranın kendisine geleceğinin şuurunda olan insan, varoluşundan bu yana bu hisle baş etmeye çalışıyor. O denli ki insanın daha birinci çağlardan itibaren mevtten sonra hayat olduğuna ya da tekrar dirileceğine olan inancı şekillendirmiş birçok şeyi. Öbür dünya inancının merkezinde ise cennet mükafatı ya da cehennem korkusu yer alıyor. Ve cehennem, azgın ateşlerle tanımlanmış.
Zerdüşt’ün getirdiği “ahiret” inancına nazaran muhakeme sonucunda berbatların ateş ve erimiş madenle cezalandırılacaklarına inanılırdı. Dünya büyük bir meşakkatten geçecek ve bu sırada dağlarındaki tüm madenler eriyecek ve dünya büyük bir ergimiş maden seliyle kaplanacaktı. Bu ergimiş maden faziletliler için bir sorun olmayacaktı. Ateş berbatlığı temizleyecek ve şeytanla bütünleşenler dışındakiler Ahura Mazda’nın ülkesine gireceklerdi. Doğruluk yolunda adım atmış olanlar vefat sonrası Çinvad/Sinvant Köprüsü’nden çarçabuk geçerek gökteki cennete varacaktı. Tıpkı köprü, berbatlar için kılıç ağzı darlığında olacak, karanlık taraftarları buradan geçemeyip altındaki Karanlık (Yalanlar Evi) cehenneme düşecekti. Yeterlilikleri ile kötülükleri birbirine denk olanlar ise “hemistekan” ya da “berzah” ismi verilen orta bölgede, “araf”ta kalacak, ne bir ödül ne bir cezayla karşılaşmayacaklardır. Zerdüşt inancına nazaran dünyanın sonuna gerçek Mehdi (Şaoşyant) gelecek ve Tanrısal egemenliği kuracaktır. Yani mehdi/mesih inanışının kökeni de Zerdüşlüktedir.
Zerdüştlük, mahşer gününe, ruhun kurtuluşunu, dirilişi ve cenneti vaat eden münasebetiyle umut uyandıran bir ahiret kavramına sahip birinci dindi. Ayrıyeten Peygambere vahiy gelmesi (Zerdüşt’ün direkt tek gerçek ilah Ahura Mazda’dan vahiy aldığına inanırlar), bakire bir anneden doğma, günde beş vakit ibadet birinci olarak Zerdüştlükte vardır.
Zerdüşt’ün doğduğu devirdeki din anlayışına nazaran sırf din adamları ve aristokratlar ölümsüz bir ruha sahip ve sırf onlar cennete gidebiliyorken, kitleler cehenneme gönderiliyordu. Zerdüşt bunları toptan değiştirdi. Zerdüşt, erkekler kadar bayanlar, efendiler kadar köleler, fakirler kadar zenginlerin de cennete girebileceğini öğretmişti.
Bugün Zerdüştlerin birçok Zerdüşt’ün asıl ana yurdunun Azerbaycan olduğunda inanmaktadır; bunun tahminen de ülkedeki muazzam petrol ve doğalgaz kaynakları nedeniyle topraktan bizatihi yükselen kutsal ateşlerle irtibatı vardır
Aslında ateş kültü daha da eskiye Medler periyodunda M.Ö. sekizinci-yedinci yüzyıla kadar gitmektedir. Eski Mısırlılarda ateş hem temizleyici, hem de vefat ötesi ceza unsuruydu. Eski Yunan mitolojisine nazaran Zeus insanları cezalandırmak için onlardan ateşi çalmış, lakin Zeus’a başkaldıran Prometheus ateşi çalıp insanlara geri vermiş ve bu yüzden kahramanlaşmıştı. Eski Yunanlılarda ve Romalılar’da ayrıyeten ocak kültü vardı. Eski Yunan’da Ocak Tanrıçası Hestia, Romalılarda ise Vesta idi. Ocak bizim kültürümüzde de kutsaldır, örneğin “ocağı sönsün/ocağı sönmesin” tabirleri örneğin çok fazla mana taşır. Bu hafta biten Tokyo 2020 Olimpiyat Oyunlarını düşününce Eski Yunan’da olimpiyat ateşi ve onunla tutuşturulan meşalenin de kutsal sayıldığını hatırlatalım.
Prometheus
“Cennet de cehennem de bu dünyada”
Tek ilahlı dinlerin Zerdüştlükle başlayan cennet-cehennem anlayışına karşı çıkanlar da yok değildi elbette. Balkanlar’da 14-15. Yüzyıl ortasında “cennet ve cehennem bu dünyada” diyen ve tarihe büyük devrimcilerden birisi olarak geçen mutasavvıf Pir Bedreddin’e açalım sayfamızı. Ortak mülkiyeti savunan, emeği yücelten, cennet-cehennem kavramına karşı çıkan Pir Bedreddin, baba tarafından Selçuklu hanedanı, anne tarafından Bizans soylusu bir aileden geliyordu (doğ. 1365?) Pir Bedreddin’in doğum tarihi ve yeri konusunda tam bir fikir birliği olmasa da tarih uzunluğu özgürlükçü ve devrimci hareketlerin filiz verdiği bir coğrafyanın ortasında (Balkanlar) dünyaya geldiği açık. Anadolu’nun akabinde devrin değerli tasavvuf merkezleri Halep ve Kahire’de sıkı bir eğitimden geçen Bedreddin’in öğretisi Balkanlar’da, Makedonya’da ve Anadolu’da taraftar bulur.
Osmanlı Devleti, 1402’de Ankara savaşı sonrası Fetret (bunalım) devrine girmiş, Osmanlı Padişahı Yıldırım Bayezid’in oğulları taht hengamesine tutuşmuşlardı. Pir Bedreddin, bunlardan halkın yanında duran Musa Çelebi’yi takviyeler. Musa Çelebi, Edirne’yi ele geçirince Bedreddin’i kazasker yapar. Rumeli idaresi Musa Çelebi’nindir artık. Ne var ki, Yıldırım Bayezid’ın mevti üzerine, kardeşi Mehmed Çelebi ile yaptığı iktidar hengamesini kaybeder. Bedreddin sürgüne gönderilir evvel. Bedreddin’in müritlerinden Börklüce Mustafa, Aydın topraklarında Mehmed yönetiminden mutlu olmayan köylüleri ve fakirleri Bedreddin’in “yarin yanağından gayri her şey ortak olacak, ortak paylaşılacak” görüşü etrafında toplar ve isyana başlar. Kütahya tarafında ise Yahudi kökenli Torlak Kemal isyanların başını çeker. Ne var ki isyanlar başarısız olur, Bedreddin, Serez’de (Makedonya) yargılanır. 1417 ya da 1420’de Serez Çarşısı’nda asılır.
Pir Bedreddin
Pir Bedreddin öncesine Gazeteci-yazar Mine G. Kırıkkanat, “Gülün Öteki Adı” isimli kitabını kılavuz edinerek bakınca hareketin neden Balkanlar’da güçlü olduğunu daha güzel anlarız.
Kırıkkanat, kitapta 10. ve 15. Yüzyıllar ortasında Batı Anadolu’dan İngiltere’ye yayılan Katharizmden bahsediyor. Üniversal ve birincil derecedeki merkezi Balkanlar olan Katharizm (Bogomolizm), kelam konusu yüzyıllarda Makedonya, Bosna ve Dalmaçya’da çok yaygındır. Şöyle ki:
“Bedreddin, ‘düşünce ve inanç tabiatın kendi içindeki istikrarın bir sonucudur, zora koşulmaz’, diyordu. Katharlar da tıpkı kanıdaydı ve çocukların ergenlik çağına gelip kendi özgür iradeleriyle bir inanca gönül verinceye dek, rastgele bir dinden sayılmalarını kabul etmiyordu. Cennet ve cehenneme her iki mezhep inanmıyor, kıyamet, son yargı üzere korkutmacaları safsata diye niteliyor, insanın öldükten sonra tekrar dirileceği inancını da dışlıyordu.”
Kırıkkanat’a nazaran, Pir Bedreddin mezhebi, özel mülkiyete karşı çıkan, cennet ve cehenneme inanmayan, çalışmayana ekmek vermeyen ve köleliği alaşağı eden, yerleşik tertibe muhalif Katharizm öğretisinin sonuncu halkası ve evrimidir.
|
Güneş’in Bahçesi Anadolu Nezih Başgelen’in “Toprağın Altından Kağıdın Üzerine Arkeoloji” kitabından… “…Eski Ahit’in başında yer alan Tekvin kısmında bahsedilen “Tanrı Bahçesi”, “Cennet” kavramıyla özdeştir. Dünyanın en eski yazılı dokümanları olan Sümer kaynaklarında ise bu cennet “Güneş’in Bahçesi” olarak tanımlanmaktadır. Sümerlerin bu Cenneti ise Güneş Yaradanı Şamaş’a aittir. Ünlü Sümer Destanı’nda Gılgamış’ın göğün duvarı kadar yüksek, iki doruklu “Maşu” (Nemrut Dağı-Tatvan?) dağlarını aşıp ulaştığı bahçe budur. Eski Ahit’in Tekvin kısmında bu cennet ülkesinden Dicle ve Fırat ırmaklarının doğduğu açıkça belirtilmektedir. “Tanrı Bahçesi” bu ülke, bu iki ırmağın doğduğu Anadolu toprakların tanımlamaktadır… Kutsal kitaplarda dahi cennetin yeri olarak tanım edilen Anadolu’nun bundan sonrası için derelerin özgürce aktığı, ormanların yanıp yok olmadığı bir yer olması dileğimiz. Burada, bizlere çok büyük sorumluluk düşüyor zira cennetini de cehennemi de kendi ellerimizle kuruyoruz… |
Kaynakça
Prof. Dr. Nimet Yıldırım, “İran Mitoloji”, Pinhan Yayıncılık, 2012
Peter Watson, “fikirler Tarihi, ateşten Freud’a”, YKY, 5. basım
– Michel Balivet, “Şeyh Bedreddin, Tasavvuf ve İsyan”, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2000
-Mine G. Kırıkkanat, “Gülün Öteki İsmi, Kathar Şövalyelerinden Pir Bedreddin Yiğitlerine”, Kırmızı Kedi Yayınevi, İstanbul, 2015.
-Nezih Başgelen,“Toprağın Altından Kağıdın Üzerine Arkeoloji”, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2009
www.islamansiklopedisi.org.tr