Eşrefpaşa ve Altıntaş tarafından Kemeraltı Çarşısı’na kestirme yoldan inerken dik bir yokuşa sapınca karşınıza çıkıyor Damlacık. Yokuşun bir yanında “Taçsız Kral” lakaplı Metin Oktay’ın yetiştiği spor kulübü, çabucak az ilerisinde ta ötelerden sıcak ekmek kokusu duyulan fırın… Yokuşa paralel sokakların bir köşesinde ise insanların her gün mum yakarak dilek tuttuğu “Tezveren Dede” türbesi. İzmir’in en eski semtlerinden Damlacık, yolu oradan geçen rastgele birinde birinci evvel bu türlü bir izlenim uyandırıyor.
Gezegen24.com’dan Sercan Engerek’in haberi şöyle:
Halk lisanında Damlacık, Konak’taki tütün işletmelerinde çalışan personellerden almış ismini: Tütün işçileri meskenlerine gitmek için her akşam o dik yokuşu çıkana kadar alınlarından damla damla ter dökülürmüş. Araştırmacı-yazar Yaşar Ürük ise semtin en büyük özelliğinin “Mal Deresi” yahut “Santa Veneranda” suyu olduğunu, isminin buradan gelebileceğini yazıyor.
Üst sonu Antik Roma’dan kalma İpek Yolu’ndan başlayan Damlacık’ın deresi bir akıyor bir duruyor, damlamasa da çeşmeleri yerinde. 18. yüzyıl tarihli mescidi yıkılmaktan son anda kurtuldu, caminin altında olduğu varsayılan “Asklepion Tapınağı” arkeolojik araştırmayı bekliyor ve Arnavut kaldırımlı sokağı hâlâ duruyor. Ancak son yıllarda Konak’tan başınızı Varyant tarafına yanlışsız çevirdiğinizde güya yüzyılların tarihi orada hiç yaşanmamış üzere. Mahalleleriyle, insanlarıyla, kültürüyle Damlacık diye bir semt hiç olmamış sanki…
Muharrir Ayşe Kilimci yedi yaşına kadar Damlacık’ta yaşamış. | Fotoğraf: Kilimci’nin arşivi
“Adı Rahmet Apartmanı olan bir meskenimiz vardı. Apartman dediğime bakmayın, iki katlıydı. Ortasında geniş bir avlu, tavanı gökyüzü olan, iki ya da üç bloktan oluşan bir konuttu. Köşesinden üst yanlışsız bir asma uzanırdı. Altımızda Yılmaz Bakkal… Öbür tarafta küçük bir atölyede nakışçı teyzeler… O vakit gazyağı satılırdı bakkallarda. Dükkânların önünde büyük büyük bidonlar olurdu. Yalnızca buradan değil o tarihte neredeyse bütün bakkallardan gazyağı kokusu yayılırdı. Bir de açık şarap kokusu…”
Edebiyatçı müellif Ayşe Kilimci, 1954 ila 1961 yıllarında yaşadığı Damlacık’ı bu türlü hatırlıyor. Yedi yaşına kadar yaşadığı mahallede çocukluğundan kalan iki yerden biri Varyant’ın çıkışındaki Etnografya Müzesi. Oburu ise bugün Vilayet Sıhhat Müdürlüğü olarak kullanılan, uzunca bir müddet Memleket Hastanesi olarak anılan bina!
Memleket Hastanesi. Fotoğraf: Bahaeddin Rahmi Bediz, Foto Resne’nin arşivinden 25 Eylül 1930 (Girit’ten göç eden İzmir’in meşhur fotoğrafçısı)
Annesi hemşire olan Kilimci, işte bu hastanenin ardındaki sokakta o iki katlı meskende doğmuş. Birinci arkadaşlarını o konutta edinmiş, ilkokula orada başlamış, Damlacık’ın sokaklarında koşup oynamış…
Toplumsal hizmetler uzmanı olarak çalıştığı yıllarda Ankara, İstanbul üzere kentlerde yaşayan Kilimci, emekliliğinde Ayvalık’a yerleşmiş. Lakin İzmir’de başlayan hayat seyahatini unutamıyor. Yüzünde beliren hüzünle karışık bir tebessümle çocukluk günlerine dönüyor:
“Bir gün kaçıp Çamlık köyünden olan aile dostlarımızın konutuna gittim. O gün kocaman bir bahçe içinde un elediklerini hatırlıyorum. Bana çok farklı gelmişti bu. Yeterli ki de orada takılıp kalmışım. Yoksa daha da uzaklaşacağım, beni bulamayacaklar. Komşu annenin ‘Aneey bu kaçmış’ sesi hâlâ kulağımda… Beni mecnun üzere arayan nineme teslim ettiler çabucak. Artık düşündüğümde demek ki bir sinema vardı orada; bir mahalle sineması… Ana karakter yahut figüransınız lakin herkesin içinde olduğu gerçek bir sahne! Yıllar sonra şunu anladım: Yerleri tarumar edilse de Damlacık bende insanlarıyla, sesleriyle, kokularıyla hâlâ yaşıyor.”
Bir mahalleyi mahalle yapan oradaki insanlardan, aşklardan, anılardan diğer nedir ki?.. Küçük bir çocukken orada yaşamış olmasına karşın komşularını renkli, samimi ve kendisinde iz bırakan beşerler olarak anımsıyor. “Gelin kız”dan bahsediyor mesela. Terzilik yaparmış bu kız. Sonra nalıncılar sokağında çalışan bir delikanlıyla evlenmiş.
“Çok hoş bir kızdı; o gözler, kaşlar, endam… Mahalledeki herkes üzere yaşar, tıpkı lisanı konuşurdu… Fakat bir sırrı vardı bu yalnız kızın: Öldüğü vakit boynundaki haçtan anlaşılmıştı Ermeni olduğu. Neden çekinmişti bilmiyorum lakin ölene kadar gerçek kimliğini saklamak zorunda kalmıştı” diye anlatıyor o bayanın kıssasını ve ekliyor: “Bu ülkede beşerler keşke zorunda kalarak değil özgürce yaşayabilse.”
Damlacık’ta oturdukları periyotta üç mesken değiştirmişler. Lakin kiracılığın pek de bir değeri olmadığını, kapı önleriyle, bahçelerle, ikindi çaylarıyla daima bir ortada yaşandığını aktarıyor.
Yıllar sonra bir gün doğduğu mahalleyi görmek için Damlacık’a gittiğini söylüyor: “Orayı çepeçevre gören otobüs durağından üst hakikat şöyle bir baktım… Mahalle yerinde yok. Herhâlde başıma güneş geçti dedim. Gözlerimi yumdum açtım; baktım kara bir delik…”
Yıkımın akabinde, Sümer Mahallesi otopark hâline geldi. | Fotoğraf: Sercan Engerek, 15 Ekim 2021
Yıkımı birinci Sümer Mahallesi yaşadı
Konak Tüneli’nin imali sırasında darbe alan Damlacık semtinin değerli bir kısmı yok oldu. Tünel sınırının altından geçtiği Damlacık’ta Bakanlar Kurulu’nun 2013 yılında aldığı acil kamulaştırma kararıyla birinci olarak Sümer Mahallesi’nde 39 bina yıkıldı. Bir yıl sonra mahalledeki öteki meskenler ile Namık Kemal Mahallesi’nde oturan birtakım mülk sahiplerinden konutlarını boşaltmaları istendi. 2015’te eksper raporuna istinaden mahkeme tarafından ağır hasarlı tespit edilen mahallelerdeki 64 bina da “can ve mal güvenliği açısından önemli risk taşıdığı gerekçesiyle” farklı tarihlerde yıkıldı. Tekrar yapma bedeli ile kamulaştırma hududunda kalan binaların rayiç bedelleri mülk sahiplerine ödenirken mahalleden göçen semt sakinleri de öbür yerlerde hayat kurmaya çalıştı.
“Hiçbir vakit konutumuzu satmayı düşünmedik”
Bugün etraftaki resmî ve özel kurumların otoparkı hâline gelen Sümer Mahallesi’ndeki sokaklar haritadan silinmiş durumda. Lakin konutlarının tünel inşasıyla ellerinden kayıp gitmesi semtlinin hayatında derin izler bıraktı. Tünelin tam üstündeki sokaklardan birinde oturmuş olan Emel Hanım (74), “Bir türlü tadilat ruhsatı alamadığımız için konutumuza bakım yapamıyorduk lakin hiçbir vakit satmayı da düşünmedik. Semt şayet bu duruma getirilmeseydi, tadilat müsaadesi verilseydi burada oturmak isterdim” diyor.
Emel Hanım 1966 yılında Damlacık’a gelin gelmiş. Yalnız semtin değil, Konak’ın merkezinin genel durumunu bugün hayıflanarak anlatıyor: “Sarıkışla yeni yıkılmıştı. Ancak deniz kıyı bulvarı için daha doldurulmamıştı. Ne şu anki SGK blokları vardı ne de beton yığını çok katlı otopark. Konak İskelesi’nde vapurdan indiğiniz vakit artık içinde Opera ve Ulusal Kütüphane’nin bulunduğu Elhamra Sineması karşınızdaydı.”
Küçük lakin denizi gören, üç katlı ahşap bir meskende oturmuşlar yıllarca. Çocuklarını bu konutta büyütmüş, saçlarına birinci aklar bu konutta düşmüş, sevinçleri olduğu üzere eşini kaybettiğinde vefatları acıları da burada yaşamış. Tünel inşaatı başlatıldıktan sonra bir gün “eviniz istimlak edilecek” diye bir yazı ulaşmış ellerine. Emel Hanım, konutlarını çabucak boşaltmak zorunda kaldıklarını hatırlatıyor.
Kamulaştırmadan gelen parayla güç de olsa başını sokabilecek bir konut alabilmiş. Ancak kendileri üzere birçok komşusunun maddî manada da kayıp yaşadığını söylüyor: “Eşdeğer olarak mesela Halilrıfatpaşa semtindeki bir meskenin metrekaresi üç bin liradan gösterilirken metrekarede bize verilen bin liraydı. Yeniden konutumuza iki dakika aralıktaki YKM ve etrafının metrekaresi o vakit 18 bin liraydı. Konutlar eski olduğu için pahası yoktu tahminen lakin pozisyon olarak parsel kıymetliydi. Madem bir kusur sonucu meskenimiz ağır hasarlı diye kamulaştırıldı, isterdim ki gerçek bedeli teslim edilsin.”
Damlacık, Arnavut kaldırımlı bir sokağın ucunda başlıyor ve tarihi İpek Yolu’nun olduğu yerde sonlanıyor. | Fotoğraf: Sercan Engerek, 12 Ekim 2021
Halk meskenini yenileyemiyor
Damlacık’ın hangi sokağına girseniz sessizlik hâkim artık. Kıt kanaat geçinen beşerler hayatlarında bu türlü bir gedik açılmasından, yıkıntılar ortasında bırakılmaktan ötürü kırgın… Tünel projesi telafisi güç sonuçlar çıkarmış ortaya.
Namık Kemal Mahallesi’nde 96 yaşındaki annesi ve ablasıyla birlikte yaşayan zabıta emeklisi Naim Yazıcı, yedi yıldır tek başına yetkili makamlara sesini duyurmaya çalışıyor. Başvurmadığı idarî kurum, İzmir’de röportaj vermediği gazeteci kalmamış.
2015 yılında konutu orta hasarlı tespit edilen Yazıcı, yaşadıkları meskenin bölgedeki öteki binalar üzere 1955 yılında periyodun kurallarına nazaran mühendislik hizmeti almadan ve zelzele yönetmeliklerinden evvel inşa edildiğini söylüyor. Oturdukları konutun ardındaki parsellerde ağır hasarlı raporu verilen binalar yıkılınca konutlarının temeli su almaya başlamış:
“O parsellerin bulunduğu alana yüzeysel bir beton döküldü lakin yararı olmadı. İki sokak ortasında yedi metre kot farkı var. Bundan ötürü oradaki toprağın çektiği yağmur suyu bizim binaya geliyor. Konutun temeli su alıyor. Sarsıntı öldürmez bina öldürür diyorlar. Burada can güvenliğimizden kaygılıyız. Meskenimiz daha berbat olur da yıkılma noktasına gelirse yandaki parselle birleşmeden inşaat yapamıyoruz.”
Damlacık’ta kültür varlığı olarak tescilli çok sayıda bina mevcut. | Fotoğraf: Sercan Engerek, 27 Nisan 2021
Damlacık kentsel ve 3. derece arkeolojik sit alanında yer alıyor. Damlacık’ı kapsayan Kemeraltı 1. Etap Müdafaa Maksatlı Revizyon İmar Planı’na nazaran yeni yapılacak yapılar iki kat imarlı. Büyüklüğü 40 ile 80 metrekare ortasındaki parsellerin birleştirilmesi şartıyla mülk sahipleri “konut tercihli pansiyon projesi” alabiliyor. Lakin inşaat sırasında tarihî eser bulgusuna rastlanması durumunda parselin istimlak edilme mümkünlüğü yüksek. Bu yüzden semtin eski sakinleri yıkılan meskenlerini “yeniden yapma bedeli” ödense de sorun yaşamamak için semte bir daha hiç uğramamış.
İzmir Büyükşehir Belediyesi (İBB) ve Konak Belediyesi’ne Damlacık’la ilgili kentsel dönüşüm yahut yenileme planı olup olmadığını sorduk. Vilayet ve ilçe belediyeleri verdiği yazılı karşılıkta semtteki yapılaşmaların yürürlükteki “Kemeraltı 1. Etap Müdafaa Maksatlı Revizyon İmar Planı” ile İzmir 1 Numaralı Kültür Varlıklarını Muhafaza Bölge Şurasının kararları doğrultusunda yapıldığına dikkat çekti.
Damlacık sakini Naim Yazıcı, Namık Kemal Mahallesi. | Fotoğraf: Sercan Engerek, 23 Ekim 2021
“Semt yıllarca ihmal edildi”
“Tarihî dönüşüm projesi” meseleye deva değil
Damlacık ve etrafında 20. yüzyılın başlarında inşa edilen, pek birden fazla bakımsızlıktan yıkılan, yıkılma noktasında olan, kapı ve penceresi yağmalanan kültür varlığı olarak tescilli çok sayıda bina mevcut. Bu binaların 11’i tünel nedeniyle kamulaştırılan alanda bulunuyor. Özel mülkiyete ilişkin kolay yapılar istimlak edilirken kamulaştırma sonundaki tescilli binaların mülkiyeti de Karayolları Genel Müdürlüğü’ne geçti.
Kamulaştırılan alanda 2021’de uygulanmak üzere “restorasyon ve peyzaj düzenleme projesi” duyuruldu. Detayları gizlenen proje uygulanırsa yıkılan tescilli yapılar restore edilecek. Sorularımızı yanıtlayan İzmir Valiliği bünyesindeki Yatırım İzleme ve Uyum Başkanlığı, “tarihî dönüşüm” diye ilân edilmiş olan projenin şu anda ihale etabında olduğunu bildirdi.
Lakin Uyum Başkanlığı’ndan restore edildikten sonra otel, hostel, kafeterya, restoran olarak kullanılacağı belirtilen tescilli binaların hangi ekonomik modelle kimler tarafından işletileceğine yönelik bilgi verilmedi. Meskenleri istimlak edilen semt sakinleri, kamulaştırma süreci sırasında Karayolları ile imzaladıkları mutabakat gereği kamulaştırılan alandan ticarî kâr sağlanamayacağını hatırlatıyor.
Kendini Damlacık’a adayan Yazıcı, salt “restorasyon” ve peyzaj düzenleme projesinin semtin sıkıntılarını çözemeyeceği görüşünde. Tarihî Damlacık’ın Konak merkezinin siluetini oluşturduğunu lisana getiren Yazıcı “semt yıllarca ihmal edildi, burada vatandaşların hukukunu koruyarak kamulaştırma alanının dışında kalan eski, sarsıntıya dayanıksız binaların yenilenmesi için devlet takviyesi bekliyoruz. Sorun yalnızca 11 adet tescilli bina değil. Bölgede 12., 13., 14. tescilli yapı yıkılmaktan nasıl kurtarılacak? Kamulaştırılan alanın yıllardır İzmir’e kazandırılacağı söyleniyor, bu nasıl yapılacak bilmiyorum ancak geri kalan ne olacak?” diye soruyor.
Varyant çıkışından Damlacık. | Fotoğraf: Sercan Engerek, 15 Ekim 2021
Karayolları sekiz yıl sonra: “Kusurumuz yok”
Damlacık’ın tarihî dokusu neden kurban edildi? Neden yıllarca atıl durumda kaldı? Adalet ve Kalkınma Partili (AKP) Binali Yıldırım’ın İzmir için vaat ettiği “35 proje” içinde yer alan Konak Tüneli’nin inşaatını başlatan Karayolları Genel Müdürlüğü birinci kamulaştırma sürecinden sekiz yıl sonra, 26 Temmuz 2021 tarihinde Bilgi Edinme Kanunu kapsamında sorularımızı yanıtladı. Karayolları verdiği yazılı karşılıkta “Yüklenicinin ve yönetimin rastgele bir kusuru olmaksızın tünel güzergâhında bulunan bir kısım binalarda hasarlar meydana gelmiştir” sözlerini kullandı.
Tünel inşaatı 24 Eylül 2011’de Karayolları Genel Müdürlüğünün işi ihalesiz verdiği yüklenici firmalar tarafından başlatılmıştı. Meslek odaları ve ilçe belediyesi, bölgenin sit statüsü yok sayıldığı, Çevresel Tesir Kıymetlendirme (ÇED) raporundan muaf tutulduğu ve jeolojik açıdan tehlike oluşturduğu gerekçesiyle projeyi yargıya taşıdı. Lakin periyodun Ulaştırma Bakanı Binali Yıldırım’ın “sit ise de yapılır, değilse de yapılır” dediği tünelin inşaatı devam etti ve tünel 2015’te Konak’ta yaya üstgeçidi yapılmadan araç trafiğine açıldı.
Kent cürümleri “beyaz yakalı suçlar”
Tarihî semtin geleceğini etkileyen Konak Tüneli, Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliğinin (TMMOB) 2019’da yayımladığı “İzmir Kent Cürümleri Haritası”nda “kente karşı işlenmiş suçlar” ortasında yer alıyor.
“Kent suçu” kavramına açıklık getiren kent plancısı Zeynep Yıldırım, kent kabahatlerinin “beyaz yakalı suçlar” olduğunun altını çiziyor: “O periyotta Binali Yıldırım daima İzmir’e bir proje öneriyordu. Bunların birden fazla da ulaşımla ilgiliydi. Diyordu ki ‘siz İzmirlilerin ulaşım hakkını elinden alamazsınız.’ Böylece evvel ‘mağduriyet’ üretiliyor. Sonrasında o süreç içselleştiriliyor. İşte tam da o hegemonik lisan üzerinden tahakküm kurmaya çalışan beyaz yakalı kabahatler bunlar. Alelâde sokaktan geçen insanların işleyebileceği cürümler değil.”
Damlacık’ta tünelle birlikte başlayan huzursuzluk semt beşerinin uzun yıllar yıkıntılar ortasında bırakılmasıyla arttı. Şantiye manzarası, güvenlik problemleri, çökme tehlikesi bulunan binalar Damlacık’ın günümüzdeki siluetini oluşturdu.
Pamukkale Üniversitesi Kent ve Bölge Planlama Bölümü’nde öğretim üyesi Dr. Dalya Hazar Kalonya, tünelin müdafaa alanında bulunmasına karşın Müdafaa Bölge Kurulu’nun kararı beklenmeden semtin altından geçirilmesine yansılı.
Hazar Kalonya, yıllar içinde hiçbir şey yapılmayıp bir gün salt “restorasyon ve peyzaj projesi” başlatılmasını ise “bilinçli bir köhneleştirme sürecinin parçası” diye yorumluyor. Damlacık’la Kemeraltı’nın tıpkı “plan” üzerinden “korunduğuna” dikkat çeken Hazar-Kalonya, “böyle yerleri noktasal değişikliklerle örneğin binaların yıkılmasını bekleyerek, araziyi ucuzlatarak, el değiştirterek ‘soylulaştırma’ sürecine tâbi tutarlar” diyor.
Birinci sefer sosyolog Ruth Glass tarafından kullanılan “soylulaştırma” yahut “mutenalaştırma” orta ve üst sınıfların, dar gelirlilerin ve personel sınıfının yaşadığı kent merkezlerindeki semtlere yerleşme süreci olarak tanımlanıyor. Hazar Kalonya, soylulaştırmanın bir bölgenin asayiş problemlerini çözebileceği üzere o mahallede yaşayan insanların yerinden edilmesine de neden olduğunu anlatıyor. Bu türlü bir süreçten ortaya çıkan kentsel rantın genelde kamuya geri döndürülemediğini vurgulayan Hazar Kalonya şöyle devam ediyor:
“Çeşitli projeler ile birkaç binayı yenileyip binaların kullanım işlevini değiştirirler. Mevcut durumda konut olan yer turizm alanı olup ticarî işletmeye açılır. Daha sonra etrafındaki öbür binalar da sosyokültürel ortam da değişmeye başlar. Damlacık tarihî dokusunun yanında körfeze nazır pozisyonuyla da İzmir’in gözbebeği bir bölge. Münasebetiyle üzerinde çok önemli bir rant talebi var. ‘Kemeraltı ve Etrafı Kentsel Yenileme Alanı’ projeleri yürüten TARKEM isimli şirketin idaresi her ne kadar mahallî idaredeymiş üzere görünse de sermayenin ağır bastığı bir kuruluş. Niyet okumak üzere olmasın lakin oradaki beşerler bu kadar yıl rant talebiyle yalnız bırakılmış ve en nihayetinde orayı terk etmeye zorlanmış olabilir.”
“Mal Deresi”nin geçtiği Damlacık ile şimdiki Varyant bölgesi. 1600’lü yılların ortalarından itibaren gömüye açılan ve 1926’da resmen nakledilen Yahudi Maşatlığı buradaydı. | Fotoğraf: Ethem Ruhi Taga, eski ismiyle Yolbedestani (İzmir’in görsel benliğini kayıt altına alan, kentin kıymetli fotoğrafçılarından)
100 yıl evvel de mezarlık kaldırılmış
Konak Tüneli hafriyatında 2013’te Etnografya Müzesi’nin etrafında Yahudilere ilişkin 336 mezar ve 900’den fazla insan kemiği bulundu.
Sıhhiye Nizamnamesi (1868) yayımlanana kadar gömüye açık olan mezarlığın bulunduğu arazinin haritasına ulaşan tarih araştırmacısı Dr. Siren Bora, 1842’de 242 dönüm olan maşatlık yerinin imara açıldıktan sonra 115 dönüme düştüğünü söylüyor.
Bora’nın verdiği bilgiye nazaran, Osmanlı-Rus Savaşları (1877-1878) sonrası İzmir’e iskân edilen muhacirlere lokal idarenin konut inşasıyla evvel arazi tecavüzleri oldu. 1907 yılında Yahudi Cemaati, mezarlık toprağının bir kısmını 1851’de açılan Gureba-i Müslimin Hastanesi’ne (Cumhuriyet periyodunda Memleket Hastanesi ismini aldı) bağışladı.
Maşatlıkta 1914 yılından sonra hızlanan yapılaşma 1919’da Yunan İşgal Kuvvetleri Komiserliği tarafından da devam ettirildi. İşgal Kuvvetleri Komiserliği, 1921’de mezarlığın resmen naklini kararlaştırdı. Yahudi Cemaati bir dizi teşebbüste bulunmasına karşın nakil süreci önlenemedi.
Dr. Siren Bora, bugün Etnografya Müzesi’nin yanı sıra Varyant, Arkeoloji Müzesi, Karataş Kız Lisesi, Selimiye Camii, Sarıkamış İlkokulu’nun da üzerinde bulunduğu Yahudi Maşatlığı’ndaki mezarların taşınma sürecinin 1926’ya kadar sürdüğünü belirtti. 2013’te tünel inşaatında bulunan kemikler ise Gürçeşme’deki Musevi Mezarlığı’na nakledildi.