Çivi yazısını kim buldu? sorusu günümüzde hala yanıtı en çok merak edilen bahisler ortasında yer almaktadır. Tarih yazı ile başlar. Birinci yazı tipi çivi yazısıdır. Taşların üzerine fotoğraflar ya da harfler ile özel bir teknikle yazılır. Bu yazı çeşidi papirüsün bulunması ile son bulmuştur. Evvelce kullanılan bu yazı tipi hakkında Çivi yazısı nedir? Çivi yazısı nasıl yazılır? Çivi yazısını kim buldu? Çivi yazısı ne ile yazılır? İşte ayrıntılar haberimizde…
ÇİVİ YAZISINI KİM BULDU?
Çivi yazısının birinci yazı örnekleri M.Ö. 3300 yıllarında Sümerlerin Uruk kentinde bulunmuştur. Bulunan bu yazılar, ucu sivri araçlarla yazıldığı için çivi yazısı ismini almıştır.
ÇİVİ YAZISI NASIL YAZILIR?
Çivi yazısı hece sistemine dayanan bir yazı sistemi olduğu için, sesli harflerin (vokaller) birer işaretle gösterilebilmelerine rağmen, sessiz olanlar, (konsonantlar) bu halde yazılamaz; bunlar kesinlikle bir sesli ile birlikte belirtilmek zorundadırlar. Bu hece işaretleri de 3 küme altında toplanır.
1) Sesli+sessiz = iğ, ud, at vb.
2) Sessiz+sesli = ta, gu, bi vb.
3) Sessiz+sesli+sessiz = tal, pir, kum vb.
birinci vakitler yazı, Çince’de olduğu üzere, yüzleri sağa dönük işaretlerle, sağ üst köşeden başlayarak, aşağıya gerçek yazılırdı. Buna inanmamızı sağlayan neden ise, Piktografik periyotta, tabiattan alınmış işaretlerin olasılıkla doğal görünümleri istikametinde yazılmış olmaları gerektiğinden kaynaklanmaktadır. Bu, tablet kısımlarının sağdan sola sıralanması, kısımlar içindeki işaretlerin ise, üstten aşağıya yazılması manasına gelir. Sonra tam olarak bilemediğimiz, fakat olasılıkla tabletin tutuluş hali üzere pratik bir nedenle, işaretler o denli bir konumda yazıldılar ve tahminen de okundular- ki, daha evvelki işaret taraflarından 90° sola döndüler. Böylelikle, sağdan başlayarak, üstten aşağıya yanlışsız yazılan sütunlar, soldan sağa gerçek ve alt alta yazılan satırlar haline geldi. Fakat, bu değişimin ne vakit meydana geldiği, kesin olarak saptanamamaktadır. Bir mühlet sonra ne olduğunu bilemediğimiz, fakat olasılıkla tabiatta çabuk tahrip olabilen, birinci yazı materyalinin yerini kil alınca, bu husus üzerine fotoğrafların çizilerek değil, baskı yolu ile daha kolay yapıldığı fark edildi. Böylece, fotoğraf karakterleri için ucu üçgenleştirilmiş bir kamış olan, stylus kullanılmaya başlandı. Kilin topaklanması nedeniyle, yapılması güç olan yuvarlak sınırlar ise, düz çizgilerle gösterildi, birinci vakitlerde kâtipler, bu çizgileri türlü biçimlerde bir ortaya getirerek, eski fotoğraf formlarını müdafaaya çalıştılar. Lakin işaretlerin çok karışmasına ve yazının zorlaşmasına neden olan bu uygulamadan kısa müddette vazgeçildi. Sonuçta kalemin kil üzerine bastırılıp, yavaşça geri çekilmesiyle çivi görünümünü andıran işaretler, fotoğraf yazısının tahtına oturdu, birinci evvel her tarafa basılan bu işaretlerin, vakitle, yeniden pratik nedenlerden ötürü, çivi başı sağa dönük olanlar terkedildi. Böylelikle yaygın olarak kullanılan yatay, dikey ve eğik çivilere, köşe çengeli denilen bir çeşidin de eklenmesiyle elde edilen işaretler, istenildiği üzere kullanılmaya başlandı. Bu işaretler, vakitle mümkün olduğunca kolaya indirgendi ve birinci periyotlarda 1000 kadar olan sayıları, giderek 500-600’e kadar azaldı.Çivi yazısı, yaklaşık M.Ö. 2700 yıllarında, gerek biçimsel ve gerekse içerik gelişimini geniş ölçüde tamamladıktan sonra, birinci olarak, hece işaretleri, determinatifler ve logogramlarla yazılan, tam ve gerçek manada bir yazı sistemi oluştu.
ÇİVİ YAZISI NEDİR?
Tarih yazı ile başlar. Birinci yazı çeşidi çivi yazısıdır. Taşların üzerine fotoğraflar ya da harfler ile özel bir teknikle yazılır. Bu yazı çeşidi papirüsün bulunması ile son bulmuştur.
Tabir edilmek istenen kavramlarda, var olan kayıt sisteminin yetersiz kalması, yazının gelişmesinde çok kıymetli bir adım atılmasına neden oldu. Bu, kullanılan lisanın, birinci olarak etkin bir biçimde yazıya geçirilmesi olayıdır. Bu kademede, Sümer lisanının çoğunlukla tek heceli sözlerden oluşmasının da büyük hissesi vardır. Böylelikle, çizilen her işarette, tasvir edilen obje değil, bu sözün ses bedeli ön plana çıkarılmıştır. Daha düzgün anlaşılabilmesi için, bunu somut olarak örnekleyelim. Örneğin, Sümerce “dağ” sözü “KUR”, “su” “A”, “ağız” ise “KA” olarak okunurdu. Artık “KUR.A.KA” diye özel bir isim yazılmak istendiğini varsayalım. Bunun için katip, evvel bu ismi oluşturan fotoğrafları yan yana çizdi.
Sonra bunu gören bireylerin resimsel özelliklerine aldanıp, “Dağın suyu içilir” üzere, yanlış halde algılamalarını önlemek için de, sözün başına, bunların ses pahaları ile okunması gerektiğini gösteren bir ikaz işareti koydu. Determinatif (belirtici) ismini verdiğimiz bu işaretler, daha sonra çivi yazısının ilerleyen evrelerinde, bayan, erkek, ırmak, ülke, kent vb. özel isimlerinin başına , bazen de sonuna konarak, yaygın bir biçimde kullanılmaya başlandı, îşte bu gelişmeye, yani sözlerin içerdikleri ses kıymetleri ile okunmaya başlanmasına, “fonetizasyon aşaması” yahut “ses-leşme evresi” diyoruz. Bu evre, Uruk III b evresine, yani yaklaşık M.Ö. 3. binin başlarına rastlar.
birinci vakitlerde tahminen de kaçınılmaz bir mecburilik sonucunda ortaya çıkan, fotoğrafların içerdikleri ses bedellerinin kullanılmaya başlanması ile, çok daha kesin iletiler verilebileceği çabuk kavranmıştır. Bu devirde ortaya çıkan, kıymetli bir özellik de, manası göz önünde bulundurulmaksızın, sözlerin yalnızca ses kıymetlerindeki benzerlik yahut eşitlik nedeniyle, diğer sözlerin yazımında da kullanılmaya başlanmasıdır. Örneğin, Sümerce “ok” manasına gelen Tl işareti, tıpkı ses bedeline sahip olduğu için, “hayat” sözüne de, birebir işaretle yazım imkanı sağlamıştır. Elbette Sümerce okumayı bilen biri, bu iki söz ortasındaki “eş değerli-lik”ten haberdar olduğu için, “ok” işareti ile gösterilmiş bir logogramın, metnin içeriğine nazaran, “hayat” olarak okunması gerektiğini fark edecektir. Bunu Türkçede birden fazla manası olan sözler, “at”, “yüz”, “alay” ile karşılaştırabiliriz.
Sözlerin fonetik olarak tabir edilebilmeleri, geç periyotlarda çok daha fazla işlerlik kazanan, hecelerin kullanılabilmesini imkanlı kıldı. Böylelikle, ayak fotoğrafıyla gösterilen mastar halindeki “gitmek” fiilinden öte, “gidiyorum” üzere çekimli formlar da yazılabildi. Bu yenilik gitgide kuvvet kazanmasına karşın, eski logogramları, yani tek işaretli sözleri, büsbütün ortadan kaldıramadı. Kullanışlılığından ötürü, bu logografik yazı, silindir mühürler, heykeller ve steller üzerinde çivi yazısının gelişiminin sonuna kadar korundu. Lakin, bilhassa fiillerin sözünde, yeni fonetik hece yazısı, eski tekniğin yerini aldı. Kimi sözlerin tıpkı işaretle yazılabilmelerine rağmen, yeniden manası birebir olan sözler için değişik işaretler de yaratıldı. Örneğin, Sümerce’de GU, hem “boyun”, hem de “öküz”anlamına gelen bir sözdür. Böylelikle GU, iki farklı işaretle yazılabildi. Bu “çok işaretlilik” (polysemie) ile daha geç periyotlardaki kullanımlarla da birlikte, GU tam 14 farklı işaretle yazım imkanı buldu. Bundan öbür işaretler, “çok seslilik” (polyphonie) kazandılar. Örneğin, tek başına kullanıldığında, “gün” manasına gelen, tıpkı yazımla, BABBAR okunup “beyaz” rengini tabir eden, UD işareti, söz içindeki yazılımlara nazaran, ud, pir, tam, par, lah, lih hece pahalarını de kazanmıştır.
Artık tahminen, bu uygulamayla, bir metnin okunuşunun son derece zorlaşabileceği sorusu akla gelebilir. Bu hususta en büyük yardımcı, makul periyotlarda ve makul metin kümelerinde kısıtlı sayıda işaret kullanılmış olmasıdır. Ayrıyeten birden fazla vakit metnin içeriği ve her işareti izleyen bir başkası, nasıl hakikat okunması gerektiğini kendi gösterir.
Böylelikle M.Ö. 3. binde kullanılan söz yazısı, yerini daha gelişmiş bir söz -hece yazısı sistemine bıraktı. O vakte kadar hiçbir işareti olmayan, söz ve isimler de bu biçimde yazılabildi. Daha değerlisi, tıpkı yolla, gramere ilişkin özellikler de hayat buldu.
Çivi Yazısı, Gündem, Eğitim, Hayat, Haberler
