Türkiye’nin yakın tarihinin en büyük felaketi olarak gösterilen 17 Ağustos zelzelesinin 22’nci yıldönümü bugün.
1999 yılında 16 Ağustos’u 17 Ağustos’a bağlayan gece meydana gelen 7.4 büyüklüğündeki yer sarsıntısı, Türkiye tarihinin en büyük ikinci zelzelesi olarak kayıtlara geçti.
Merkez üssü Gölcük olan zelzele, Marmara Bölgesi’nin genelinde hissedildi.
Kuzey Anadolu Fay Sınırı’nın kırılmasıyla meydana gelen zelzele, İstanbul, Bolu, Bursa, Eskişehir, Kocaeli, Sakarya ve Yalova’da can ve mal kaybına neden oldu.
Sarsıntı nasıl oldu?
Türkiye’nin kuzey bölgelerden uzunluktan boya geçen Kuzey Anadolu Fay Çizgisi’nin batı kısmında meydana gelen sarsıntı, 17 Ağustos 1999 Salı günü saat 03:01’de başladı ve 45 saniye sürdü.
Zelzelenin merkez üssü İzmit’in Gölcük ilçesi olarak açıklandı. Büyüklüğü de Richter ölçeğine nazaran ABD Jeolojik Araştırmalar Merkezi (USGS) tarafından 7.6; Boğaziçi Üniversitesi Kandilli Rasathanesi tarafından ise 7.8 olarak ölçüldü.
Bununla birlikte, bugün genel olarak zelzelenin büyüklüğü, birinci yapılan açıklamalarda duyurulan 7.4 olarak kabul ediliyor ve bu ölçü kullanılıyor.
17 Ağustos Zelzelesi, büyüklüğü açısından Türkiye’de meydana gelen en büyük ikinci yer sarsıntısı olarak kayıtlara geçti.
Derinliği 17 kilometre olan sarsıntıda yer kabuğunun sağa hakikat hareket ettiği ve 120 kilometrelik bir sınır boyunca kırıldığı tespit edildi.
Sarsıntıda kaç kişi hayatını kaybetti, ne kadar bina hasar gördü?
17 Ağustos Sarsıntısı, gerek nüfus yoğunluğu gerekse de ekonomik faaliyet açısından Türkiye’nin en kıymetli bölgesini etkiledi.
Resmi sayılara nazaran, zelzelede 18 bin 373 kişi hayatını kaybetti, 48 bin 901 kişi de yaralandı. 5 bin 840 kişi de kayboldu.
Lakin bölge halkı, can kaybının çok daha yüksek olduğunu öne sürüyor. Resmi olmayan kaynaklar, can kaybınının 50 bin civarında olduğunu tez ediyor.
İzmit Körfezi’nin güneyinde bulunan Gölcük, Değirmendere ve Karamürsel üzere kimi yerlerde kıyıya yakın kısımların zelzeleyle birlikte deniz sularının altında kalması can kaybı ve hasar tespitini zorlaştıran en değerli öge olarak gösteriliyor.
Başbakanlık Kriz Merkezi’nin sarsıntıdan birkaç ay sonra yaptığı açıklamaya nazaran, en fazla can kaybı yaklaşık 4 bin 500 kişi ile Gölcük’te oldu. Kocaeli’nde kayıtlara geçen can kaybı 4 bin olurken, Yalova ve Sakarya’da ise yaklaşık 2 bin 500’er kişi hayatını kaybetti. Sarsıntının etkilediği İstanbul’un Avcılar ilçesinde ise 976 kişi ömrünü yitirdi.
Zelzelenin ekonomik tesirleri neler oldu?
17 Ağustos Zelzelesi, iktisat üzerinde de çok önemli olumsuz tesirler yarattı.
Farklı kurumların yaptığı hesaplamalara nazaran, zelzelenin ekonomik maliyeti 12 ile 20 milyar dolar ortasında değişiyor.
Bu maliyeti Devlet Planlama Teşkilatı 15-19 milyar dolar, Dünya Bankası da 12-17 milyar dolar, Türk Endüstrici ve İş Adamları Derneği (TÜSİAD) ise 17 milyar dolar olarak hesaplıyor.
Sarsıntının akabinde bilhassa tekrar yapılanma çalışmaları nedeniyle dış kaynak muhtaçlığı artarken, sanayi bölgesinde bir müddet üretim faaliyetlerine orta verilmesi de iktisadın küçülmesine neden oldu.
Türkiye’nin en büyük petrol rafinerisi TÜPRAŞ’ta çıkan yangın günlerce sürdü.
Birtakım araştırmalar, 1999 zelzelesinin yarattığı tesirin 2001’de ekonomik krizinin çıkmasında tesirli olan nedenler ortasında yer aldığını gösteriyor.
Zelzeleden sonra neler yaşandı?
Sarsıntının yarattığı birinci şokun atlatılmasının akabinde birinci etapta arama-kurtarma faaliyetlerine, bir müddet sonra da enkaz kaldırma çalışmalarına odaklanıldı.
Kızılay ve Sivil Savunma Birlikleri üzere kamu oluşumlarının yanı sıra Arama Kurtarma Timi (AKUT) üzere özel ve istekli kümeler da yardım çalışmalarında aktif rol oynadı. Ayrıyeten, İngiltere, Yunanistan, ABD ve Japonya başta olmak üzere çok sayıda ülkeden yardım vazifelisi geldi.
O periyotta Demokratik Sol Parti (DSP), Anavatan Partisi (ANAP) ve Milliyetçi Hareket Partisi’nin (MHP) oluşturduğu koalisyon hükümetine sarsıntının vurduğu yerlere yardım takımları ve materyali göndermekte geç kaldığı istikametinde ağır tenkitler yöneltildi.
Kimi yerlere kurtarma gruplarının ulaşması günler sürdü. Birtakım noktalarda enkaz kaldırma çalışmaları aylarca devam etti.
17 Ağustos’un akabinde zelzele konusu Türkiye’nin en değerli gündem unsuru haline geldi.
Bülent Ecevit başbakanlığındaki hükümet, gerek sarsıntı sonrası yardım ve kurtarma çalışmalarında kullanılmak gerekse de sarsıntının yarattığı ekonomik zararın tesirlerini gidermek için bir dizi yasal düzenleme yürürlüğe koydu. Yapılan düzenlemeler ortasında şunlar yer aldı:
- Başta Özel İrtibat Vergisi olmak üzere bir dizi yeni vergi getirildi ve bu vergilerin çok büyük bir kısmı hala yürürlükte bulunuyor
- 20 bilim insanı ve araştırmacıdan oluşan Ulusal Sarsıntı Kurulu kuruldu fakat bu Kurul 2007 yılında lağvedildi
- İstanbul’un birçok noktasına sarsıntı konteynırları yerleştirildi ve toplanma alanları belirlendi. Belirlenen toplanma alanlarının büyük bir kısmı daha sonra imara açıldı
- Zelzele sigortası mecburî hale getirildi
- Türkiye genelinde arama-kurtarma takımlarının sayısı artırıldı
- İmar yasalarında bir dizi değişiklikler yapıldı. Zelzelenin akabinde yapıların zelzeleye dayanıklılık temelleri ve kontrol kuralları değiştirildi. 2007, 2012 ve son olarak 2019 yılında yönetmeliklerde önemli değişikliklere gidildi
Açılan davalar nasıl sonuçlandı?
Sarsıntının akabinde 170 kamu vazifelisi hakkında misyonu ihmal suçlamasıyla dava açıldı. Bu şahısların kimileri vazifeden uzaklaştırılırken, kimi davalar da vakit aşımı nedeniyle düştü.
Ayrıyeten yıkılan ya da ziyan gören binaların müteahhitleriyle ilgili 2 bin 100 dava açıldı. Lakin bu davalarda verilen kararlar ertelendi yahut vakit aşımı nedeniyle düştü.
Yalova’da inşa ettiği binaların değerli bir kısmı çöken ve 200’ye yakın insanın hayatını kaybetmesine neden olan müteahhit Veli Göçer’le ilgili yargı süreci sembol davaya dönüştü. Göçer, 18 yıl 9 ay mahpus cezasına çarptırıldı. 7,5 yıl mahpus yattıktan sonra 2011’de tahliye oldu ve geçen yıl kurduğu şirketle tekrar inşaat dalında faaliyet göstermeye başladı.
İstanbul’un Avcılar ilçesinde enkaz altından canlı çıkarılan ve boynunun üzerine düşen kolonla çekilen fotoğrafı nedeniyle sarsıntının sembol isimlerinden birine dönüşen Ömür Kınay’ın 20 yıl süren hukuk çabası de Nisan 2019’da sonuçlandı.
Anayasa Mahkemesi, 2015 yılında ferdi müracaat yapan Kınay’ın sarsıntıda enkaz altında kaldığı binanın ruhsatsız ve kaçak yapı olduğunun tespit edilmesiyle ömür hakkının ihlal edildiğine karar verdi ve kendsine 27 bin lira manevi tazminat ödenmesine hükmetti.
