Etraf kirliliğini ve tabiatın yükünü bir nebze olsun azaltmak için getirilen fiyatlı poşet uygulamasının akabinde artık de kağıt, plastik ve metal kullanılarak yapılan ambalajlarda depozito sistemi geçerli olacak. Ambalaj iade edildiği takdirde fiyatı geri verilecek.
Depozito İade Sistemi’ni Türk Plastik Sanayicileri Araştırma Geliştirme ve Eğitim Vakfı (PAGEV) Lideri Yavuz Eroğlu ve özel bir üniversitede Mühendislik ve Tabiat Bilimleri Fakültesi Öğretim Üyesi Dr. His Erten, hem çevreyi koruyacak hem de ülke iktisadına katkı sağlayacak uygulamayı Hürriyet’e kıymetlendirdi.
1-Sistem nasıl işleyecek? Hangi eser ambalajları bu kapsamda olacak?
Yavuz Eroğlu: Önümüzdeki yıl yürürlüğe girecek uygulamayla birlikte tüketiciler, eserleri satın alırken eser bedeliyle birlikte belirlenen depozito iade fiyatını de satış noktasına ödeyecek. Depozito sistemi, tüketiciyi eserin fiyatı dışında ödenen bedeli geri alabilmek için sistemin belirlediği market yahut öteki toplama noktalarına yönlendirecek, tüketici depozito bedelini geri alabilmek için atığı iade edecek.
Sistemin işleyişi ve kontrolünü ‘Çevre Ajansı’ üstlenecek
Sistemin işleyişi ve kontrolünde en değerli rolü bu hedefle kurulan ‘Çevre Ajansı’ üstlenecek. Türkiye’deki genç nüfusun tüketim alışkanları sebebiyle her yıl kullanılan içecek ambalajı ölçüsü arıyor. Sayılar kişi başı yılda 279, toplamda ise 20 milyar adet. 2030 başlarında sayının toplamda 30 milyara çıkacağı öngörülüyor. Hasebiyle etrafla uyumlu büyüme modeli için depozito sistemi aslında bir mecburilik.
2-Depozito İade Sistemi tabiatımıza neler kazandıracak?
His Erten: Genel olarak, bu tahlil PET şişelerde uygulanan depozito sisteminin benimsenmesini içeriyor. Cam, plastik ve alüminyum hedeflenen materyaller. Depozito sistemi fevkalade bir sistem. ABD, Almanya, İsrail üzere birçok ülke 2000’li yılların başından beri bu sistemleri kurudu ve muvaffakiyetle kullanıyor.
Daha yüksek geri dönüşüm oranlarına çıkmayı sağlamasına ek olarak, bu sistemler belediyeler için maliyet tasarruflarının yanı sıra sera gazı emisyonlarını ve çöpleri azaltmada da tesirli. Bugün bilhassa dünya çapında Covid-19 sonrası ekonomik toparlanma uğraşlarına trilyonlarca yatırım yapan ülkelerde depozito sistemleri kurmak, yeni iş kısımları yaratılmasına da dayanak verecektir. Çevresel sıkıntıların atık tarafında azalmasını sağlayan büyük bir adım. Döngüsel iktisada geçiş için de en uygun örnek projelerden birisi.
3- Tüketici geri dönüşüme teşvik etmeyi amaçlayan bu sistem yeni bir dal doğurur mu?
Yavuz Eroğlu: Depozito sisteminin tüketici davranışı olarak 3 alternatifi olur: Birincisi eseri satın alırsınız, kullandıktan sonra atığını iade edip depozito bedelinizi geri alırsınız. İkincisi eseri alırsınız, kullandıktan sonra iade etmezsiniz ve depozito bedeli sisteme yani devlete kalır. Devlet o parayı, geri dönüşüm sisteminin büyümesi ve etrafın korunması için kullanır. Üçüncüsü ise eseri alırsınız ve kullandıktan sonra iade etmesiniz lakin depozito bedeli için atık toplayan birilerine verirsiniz. O kişi de depozito bedelini almak için atığı toplama merkezine götürür ve depozito iade parasını kendisi alır.
4- Yurt dışındaki üzere özel depozito makineleri olacak mı?
Yavuz Eroğlu: Depozito iade noktaları manuel yahut makine ile otomatik sistemde (depozito otomatları) olabiliyor. Depozito sisteminin uygulandığı ülkelerde, sistemin birinci başlangıcında manuel iade noktaları ağırlıktayken, yıllar içinde otomatik makineler arttı. Örnek vermek gerekirse bugün Almanya’da depozito iadesinin yüzde 80’i otomatik makinelerle, yüzde 20’si manuel yapılıyor. Hasebiyle tüketici kıyıda içtiği gazlı içeceğin kutusunu ya da şişesini yanında taşıyıp iade etmek için markete de gidebilir, veya sistem çalıştıkça sayısı daima artacak olan özel depozito makinelerine de gidebilir.
5- Depozito makineleri nasıl bir sistemle işliyor?
Yavuz Eroğlu: Depozito makineleri içine atılan pet, cam şişeler ve metal kutuları üzerindeki barkodlarından tanırlar. Bu otomatlar pet şişeler ve metal kutuları sıkıştırarak özel haznelerinde depolarlar, cam şişeleri ise otomat içerisindeki özel hassas sistemler sayesinde kırmadan başka bir kısımda depolarlar. Eserin barkodu ve içlerindeki hassas kontrol düzenekleriyle tasnifi yapıp, atık iade eden tüketiciye, ettiği atık ölçüsü ve tipine nazaran para karşılığını belirten fişi teslim ederler. Bu fişle tüketici satış noktasından parasını alabilir.
6- Bu proje ile yılda kaç ton atık toplanması hedefleniyor?
Yavuz Eroğlu: Türkiye’de yılda toplam 20 milyar adet ambalajlı içecek tüketiliyor. Bunun kırılımına baktığımızda yaklaşık 8,5 milyar pet şişe, 6,1 milyar cam şişe 3,9 milyar metal/alüminyum kutu, 1,5 milyar karton ambalaj, 9 milyar HDPE şişe kullanıldığını görüyoruz. Depozito sisteminin tam olarak yüzde 90’ları aşan geri dönüşüm oranlarına ulaştığında bu sistemle yılda 1.000.000 ton atığın geri dönüştürülmesi hedefleniyor.
7- Bu sistemi çok başarılı bir biçimde yürüten ülkeler hangileri?
His Erten: 1970 yılında Kanada’nın British Columbia Eyaleti, dünyada tek kullanımlık içecek kapları için mecburî depozito iade sistemini uygulayan birinci yer oldu. 50 yılda, 40’ın üzerinde bölge, Kanada ve Avustralya’nın birçok bölgesi, 10 Avrupa ülkesi, 10 ABD eyaleti, İsrail ve Karayipler’in kimi bölgeleri dahil olmak üzere depozito sistemleri kurdu.
Bu teşebbüslerin bir sonucu olarak, dünya çapında 290 milyondan fazla insan şu anda depozito konteynerlarına erişiyor ve sayı artmaya devam ediyor. Son üç yıl içinde dünyanın dört bir yanındaki hükümetler de mevduat sistemlerini uygulayacaklarını açıkladılar. İngiltere, İskoçya, Kuzey İrlanda ve Galler’de programlar yapılması bekleniyor. Avustralya’da, Tazmanya ve Victoria eyaletleri için planlar uygulanıyor. Jamaika, Letonya, Malta, Yeni Zelanda, Portekiz, Romanya, Singapur, Slovakya ve Türkiye’de de çalışmalar devam ediyor.