Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan eski başbakanlardan Adnan Menderes ile bakanlar Fatin Rüştü Güçlü ve Hasan Polatkan’ın mezarlarını ziyaret etti. Erdoğan’ın ziyareti sonrası Adnan Menderes’in imdat gündeme geldi. Türkiye Cumhuriyeti’nin 9. Başbakanı olan Adnan Menderes 27 Mayıs 1960 darbesinden sonra tutulanmış ve idam edilmişti. Bugün 27 Mayıs darbesinin yıldönümü olması sebebiyle toplumsal medyada da ‘Adnan Menderes neden asıldı?’ sorusu aranmaya başlandı. Adnan Menderes, Demokrat Parti kurucu üyelerinden biridir.
İşte idam edilen Adnan Menderes’in hayatı ve siyasi kariyeri…
Adnan Menderes Kimdir, Kaç Yaşındaydı?
1899’da, Aydınlı toprak ağası varlıklı bir çiftçinin oğlu olarak doğdu. Büyük babası Hacı Ali Paşa Konya’dan Tire taraflarına göç etmiştir. İbrahim Ethem Bey’le, Tevfika Hanım’ın oğludur. Kız kardeşi Melike küçük yaşta ölmüştür. I. Dünya Savaşı öncesinde evvel Karşıyaka’da forvet, daha sonra Altay’da kalecilik olmak üzere futbol oynadı. İlkokuldan sonra, İzmir Amerikan Koleji’nden mezun oldu. I. Dünya Savaşı’nda yedek subay eğitimi gördü, ama hastalandığı için cepheye gidemedi. İstiklal Savaşı’na katıldı ve İstiklal Madalyası aldı. İzmir’in ünlü ailelerinden, Evliyazade Fatma Berin Hanım’la evlenmiş, ondan Yüksel, Memnun, Aydın olmak üzere üç oğlu olmuştur. Milletvekili seçildikten sonra Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne devam etti ve 1935 yılında mezun oldu.
Adnan Menderes Birinci Olarak Hangi Partiden Seçildi?
Aydın’da, 1930’da, kısa vadeli Özgür Cumhuriyet Fırkası’nın bir kolunu organize etti. Partinin kendini feshetmesinden sonra Cumhuriyet Halk Partisi’ne geçti. Daha sonra 1931 seçimlerinde Cumhuriyet Halk Partisi’nden Aydın milletvekili seçildi. Atatürk’ün vefatından sonra İnönü CHP’nin başına geçince İnönü’nün bütün üretim araçlarını devletleştirme faaliyetlerine karşı çıktı. Menderes en sert çıkışını ise çiftçiyi topraklandırma yasası görüşülürken yaptı.
Menderes ve öteki kimi milletvekilleri, özel mülkiyete tecavüz edilmek istendiğini belirterek bu tasarıya karşı çıktılar. Bu tasarı üzerine Menderes, Türkiye’de zati tüm toprakların %70’ten fazlasının devletin mülkiyetinde olduğunu ve İsmet Paşa’nın geriye kalan özel mülkleri de devletleştirerek Sovyetler Birliğindeki üzere tarımı kolhozlaştırmak istediğini açıklayarak üç arkadaşıyla birlikte dörtlü takriri verdi. Dörtlü takrir olayı ve parti içi muhalefetten ötürü 1945 yılında CHP’den ihraç edildi.
7 Aralık 1945’te, CHP’den birlikte ihraç edildikleri arkadaşları Celâl Bayar, Fuad Köprülü ve Refik Koraltan ile Demokrat Parti’yi kurdu. 1947’de yapılması gereken seçimler CHP tarafından bir yıl öne alındı. Bu seçimleri CHP %85 oy oranı ile kazandığını ilan etti fakat seçimlerde ‘açık oy zımnî tasnif’ metodu uygulandığı için seçimlerin şaibeli olduğu argüman edildi. 1946 seçimlerinden sonra DP ve CHP’nin ortası günden güne geriliyordu. Fakat Cumhurbaşkanı İsmet İnönü 12 temmuz 1947’de yayımladığı 12 Temmuz Beyannamesi ile CHP içindeki sertlik yanlılarını durdurdu. Muhalefete karşı sert bir tavır takınan başbakan Recep Peker istifa etti. Birtakım DP’liler partilerinden istifa ederek, 19 Temmuz 1948’de Mareşal Fevzi Çakmak önderliğinde, Osman Bölükbaşı ile birlikte Millet Partisi’ni kurdular.
Adnan Menderes’in Siyasi Hayatı
1950 yılında seçimlerden evvel Seçim Yasası da değiştirilerek seçimlerde yargı teminatı ve ‘gizli oy – açık tasnif’ sistemi getirildi.14 Mayıs 1950’de yapılan seçimlerde DP %52, CHP ise %40 oy aldı. DP 12 puan farkla kazanmıştı lakin seçimde kullanılan Çoğunluk Sistemi nedeniyle DP 408, CHP ise yalnızca 69 milletvekili çıkardı. TBMM başkanlığına Refik Koraltan, cumhurbaşkanlığına DP genel lideri Celâl Bayar seçildi. Yeni Cumhurbaşkanı Celâl Bayar, Menderes’i başbakan olarak görevlendi.
Adnan Menderes’in 10 yıllık başbakanlık periyodunda Türk iç ve dış siyasetinde büyük değişimler oldu. Yeni kurulan DP hükûmeti, 6 Haziran 1950’de, askeri darbe planladıkları gerekçesiyle başta Genelkurmay Lideri Nafiz Gürman olmak üzere bütün üst komuta kademesi dahil olmak üzere 15 general ve 150 albayı re’sen emekliye sevk etti.
1951 yılında Menderes hükümeti Türkiye’nin Kore Savaşı’nda Birleşmiş Milletler kuvvetlerine Türk Tugayı ile katılmasına karar vererek CHP’liler tarafından çok tartışılan bir karara imza attı. Sonuçta, Türkiye 1952’de NATO’ya tam üye olarak kabul edildi.1953 yılında CHP’nin tek-parti iktidarı sırasında edindiği malları haczedildi ve hazineye aktarıldı.
2 Mayıs 1954 tarihinde yapılan seçimlerde DP büyük bir zafer kazandı. Oyların % 57’sini alarak iktidarını tek başına devam ettirdi. DP 502, CHP %35,9 oy oranı ile 31, CMP %4 oy oranı ile 5, bağımsızlar 3 milletvekili çıkardı. 17 Mayıs’ta Menderes 3. kabinesini açıkladı.
1955 yılında iktisatta tıkanmalar başlamıştı. DP meclis kümesinde ekonomik gelişmeler nedeniyle huzursuzluk giderek artıyordu. Yeniden bu periyotta Kıbrıs görüşmeleri başladı.
Bu ortada Kıbrıs’ta 1 Nisan 1955’te faaliyete geçen EOKA’ya karşı, Türk halkının savunmasını yapacak bir örgütlenme gereksinimi duyan Kıbrıs Türkleri, çeşitli küçük direnç kümeleri oluşturmuştu. 27 Temmuz 1957’de Adnan Menderes’in talimatı ile Hariciye Vekili (Dışişleri Bakanı) Fatin Rüştü Güçlü ve Korgeneral Daniş Karabelen’in önderliğinde İstek Vuruşkan, Burhan Nalbantoğlu, Rauf Denktaş ve Kemal Tanrısevdi tarafından Lefkoşa’da Türk Direnç Teşkilatı kuruldu. Menderes tarafından örtülü ödenekten finanse edilen TMT, küçük kümeleri birleştirerek, tüm Kıbrıs adasına yaygın, her Türk köyünde varlık gösteren, Rumların EOKA örgütüne karşı çarpışan güçlü bir direnç teşkilatı olmuştur.
Menderes Neden Asıldı? Adnan Menderes İdamı
Örtülü ödenek paralarını zimmetine geçirmekten yargılandı. 13 oturum sürdü ve 2 şubat 1961 de hatalı olduğu tarafında karar bağlandı. Mahkeme 10 yıllık Örtülü Ödenek kayıtlarını istedi. Menderes bu dava sonucunda 4 877 780 lirayı zimmetine geçirmekten hatalı bulundu ve paranın tahsili için Aydın’daki yerlerine el kondu. Örtülü ödenek davası konuşulurken savunma tarafı, Amerikan saklı servisinin Türk istihbarat servisine para vererek Menderes’in telefonlarını dinlettirecek kadar teşkilata hakim olduğunu argüman etti. Menderes ve Başbakanlık Müsteşarı Ahmet Salih Korur, hatalının o periyodun istihbarat müsteşarı Behçet Türkmen olduğunu sav etti.
Menderes, 13 başka davadan yargılandı ve Bebek Davası dışındaki bütün davalardan hatalı bulundu. 27 Mayıs darbesini yapan cuntacıların özel olarak kurdukları mahkeme olan Yüksek Adalet Divanı 9 ay 27 gün süren yargılama süreci sonunda ise 14 kişinin idamına, 31 kişinin ömür uzunluğu mahpusa mahkum edilmesine karar verdi. Geri kalan 418 sanığa ise 6 ay ile 20 yıl ortasında değişen mahpus cezaları yahut beraat kararı verildi.
Amerika Birleşik Devletleri lideri Kennedy, Fransa Cumhurbaşkanı Charles De Gaulle, Birleşik Krallık Kraliçesi II. Elizabeth, Almanya Başbakanı Konrad Adenauer, Pakistan devlet lideri Muhammed Eyüb Han, ve İran şahı Muhammed İstek Pehlevi, idamların durdurulması için Cemal Gürsel başkanlığındaki Ulusal Birlik Komitesi’ne tekraren davette bulundular. Cemal Gürsel başkanlığındaki Ulusal Birlik Komitesi; Celâl Bayar, Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Güçlü dışındakilerin idam cezasını affetti. Celâl Bayar’ın cezası yaş haddi nedeniyle ömür uzunluğu mahpusa çevrildi.
Fatin Rüştü Kuvvetli ve Hasan Polatkan 16 Eylül 1961’de, Adnan Menderes ise 17 Eylül 1961’de İmralı Adası’nda öğle 13:21’de idam edildi.
