ABD öncülüğündeki Batılı ülkelerin askeri güçleri bu hafta Afganistan’dan büsbütün çekildi. Çekilme tamamlandığında Taliban ve destekçileri kutlama için uzun müddet havaya ateş açtı ve başşehir Kabil semaları uzun müddet silah sesleriyle yankılandı. Ama Taliban’ın global seviyedeki yalnızlığı milyonlarca Afgan açısından bilinmeyen bir geleceği de işaret ediyor olabilir. Ya da hakikaten bu türlü mi?
Batılı güçler ülkenin yeni İslamcı idaresi üzerinde nasıl tesirli olabileceklerini planlarken, bu hususta iki ülkenin de kritik bir arabulucu, kolaylaştırıcı rol oynayabileceği görülüyor: Katar ve Türkiye.
Her ikisi de Taliban ile yakın geçmişteki diyaloglarına güveniyor ve fırsatları gözden geçiriyor. Ama birebir vakitte ikisi de Orta Doğu’daki eski rekabetleri bile canlandırabilecek bir kumar oynuyor.
Körfez’in petrol ve doğal gaz zengini ülkesi Katar, tahliye sürecinde Batılı ülkelere adeta can simidi oldu.
Taliban Sözcüsü Zabihullah Mücahid, İtalyan La Repubblica gazetesine verdiği mülakatta Çin ve Rusya ile alakaları sayesinde yalnızlığı telafi edebileceklerinin altını çizdi. Global çatışma mevzularında çalışmalar yapan Memleketler arası Kriz Kümesi (International Crisis Group) isimli fikir kuruluşunun kıdemli danışmanlarından Dina Esfandiary, “Katar şu ya da bu biçimde işin içine girmeden hiç kimse, Afganistan’dan rastgele bir önemli tahliye sürecini gerçekleştiremezdi” diyor.
Esfandiary, “Afganistan ve Taliban, Katar açısından kayda paha bir zafer olacak. Yalnızca Taliban ile arabuluculuk yapabileceği için değil. Birebir vakitte ilgili Batı ülkeleri nezdinde onu önemli bir aktör haline getireceği için” diye sürdürüyor.
Batılı ülkeler Kabil’den kaçarken bu münasebetlerin diplomatik bedeli de su yüzüne çıktı. Katar Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Lolwah Alkhater’in Twitter iletileri, dünya güçlerinin niyetlerini yansıtan iletiler olarak okunabilir.
Bu ayın birinci günlerinde Alkhater, “Katar bu çatışmada muteber bir arabulucu olmayı sürdürüyor” yazdı.
Ama Taliban ile bağlantıda köprü olmanın gelecek açısından riskleri de var. Bunlardan biri de Orta Doğu’nun politik fay çizgilerinden birini yerinden oynatmak olabilir.
Türkiye ve Katar bölgenin İslamcı hareketlerine yakın. Ama bu durum sık sık Mısır, Suudi Arabistan ya da Birleşik Arap Emirlikleri üzere, bu hareketleri kendi varlıklarına yönelik birer tehdit olarak gören bölgesel güçler ile ortalarında gerginlik yaratıyor.
Şayet iki ülke Taliban ile diplomasinin arabulucusu olarak güç kazanırsa bunun Orta Doğu istikrarları üzerinde tesiri olur mu?
Dina Esfandiary, Taliban’ın yine Afganistan’a hakim olmasının İslamcılığa gerçek yeni bir kayma olduğu lakin bunun şimdilik bölgesel bir durum olduğu görüşünde.
“Bu Afganistan için bu türlü. Orta Doğu’nun tamamı için birebir şey geçerli değil. Son 10 yıl içerisinde bölge İslamcı kümeler ile İslamcılara karşı olanlar ortasında daima gidip geldi” diyor.
Taliban’ın Kabil havaalanının tamirat ve işletilmesi hususlarını Türkiye ve Katar ile görüştüğü düşünülüyorTaliban ile diyalog
Taliban’ın 1990’lardaki birinci iktidar periyodunda bu hareketle resmen alakası olan üç ülke vardı: Pakistan, Suudi Arabistan ve Birleşik Arap Emirlikleri.
Son ikisi 11 Eylül 2001’de ABD’ye yönelen hücumlardan sonra bütün resmi bağlantılarını kestiler. Lakin Suudi bireylerin harekete gizlice fon sağladığı haberleri yıllar sonra hala gelmeye devam etti. Suudi yetkililer Taliban’a resmen fon sağlandığı tezlerini daha evvel reddetmişler ve bu tıp para akışlarını engellemek için çok sıkı tedbirler alındığını söylemişlerdi.
Ancak şu anda, ABD’nin Afganistan’daki varlığına Amerikan kamuoyunda da geniş bir karşı çıkış olduğundan devletlerin Taliban ile diplomatik münasebetler kurmasının kapıları açılmış görünüyor.
Katar ve Türkiye açısından ise Taliban ile temas süreci farklı gelişti.
Eski ABD Lideri Barack Obama savaşa son verme teşebbüslerini başlattığında Katar, 2011 yılından itibaren görüşmeleri mümkün kılmak için Taliban başkanlarını konuk etmişti.
Bu tartışmalı ve inişli çıkışlı bir süreç oldu. Taliban bayraklarının başşehir Doha’nın görkemli semtlerinde dalgalanışı birçoklarını rahatsız etti. (Amerikalıların talebi üzerine Taliban bayrağının çekildiği direğin uzunluğu kısaltıldı) Ancak iki zıt bölgesel güç olan İran ve Suudi Arabistan ortasındaki Katar açısından bu atılım dış siyasette tesirli bir ülke olma gayesi bakımından büyük ehemmiyet taşıyordu.
Doha’daki barış görüşmeleri geçen yıl bir muahede ile noktalandı. Mutabakatta Afganistan’daki Amerikan birliklerinin Mayıs ayında çekilmiş olacağı öngörülüyordu. Donald Trump’tan misyonu devralan ABD Lideri Joe Biden bu süreyi 11 Eylül’e kadar uzattı. (Bu mühlet daha sonra Taliban’ın da kabul ettiği tarih olan 31 Ağustos’a çekildi. ABD birlikleri de 31 Ağustos’ta Afganistan’dan çekildi)
Taliban’ın bayan hakları konusundaki kısıtlayıcı tavrı Türkiye’de bayan hareketleri tarafından protesto edildi‘Temkinli iyimserlik’
Türkiye ise NATO’nun nüfusunun büyük çoğunluğu Müslüman olan tek ülkesi olarak Afganistan’a -muharip olmayan- birlikler göndermişti.
Uzmanlar Türkiye’nin Afganistan’da Taliban ile kontaklı birtakım milis kümeleriyle istihbarat alanında güçlü münasebetler kurduğunu söylüyor. Türkiye tıpkı vakitte Taliban’ın doğduğu yer olan komşu ülke Pakistan’ın da güçlü bir müttefiki.
Geçen hafta Kabil Havalimanı’nda tam bir kaos yaşanırken, Türk yetkililer Taliban başkanlarıyla üç saati aşan görüşmeler yaptılar.
Bu görüşmede ele alınan bahislerden biri de Türk birliklerinin altı yıldır konuşlandığı havalimanının geleceğiyle ilgiliydi.
Taliban Türkiye’nin ülkedeki askerlerinin de işgalin sona ermesiyle Afganistan’ı terk eden bütün yabancı güçler üzere ülkeyi terk etmesi gerektiğini açıklamıştı. Lakin geçen hafta yapılan görüşmeler uzmanlara nazaran daha geniş bir gündemi kapsıyor üzere görünüyor.
Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, Taliban başkanlarının bildirilerini “temkinli bir iyimserlik” ile değerlendirdiğini söyledi. Erdoğan, Taliban ile görüşmeler konusundaki tenkitlere dair bir soruyu yanıtlarken, kiminle görüşme yapıp yapmayacağı konusunda “kimseden müsaade almayacağını” vurguladı.
Erdoğan basın toplantısında bunun diplomasinin gereği olduğunu söyledikten sonra Türkiye’nin Afganistan’ın birliğinin korunması için her cins takviyeye hazır olduğunu fakat çok temkinli bir yol izleyeceğini de ekledi.
- Taliban: En kıymetli partnerimiz Çin; Katar ve Türkiye, Kabil Havalimanı için çalışıyor
- Taliban sözcüsü BBC’ye konuştu: 2 gün içinde yeni hükümeti açıklayabiliriz, bayan bakan olmayacak
- Türkiye ve BAE yeni bir sayfa mı açıyor?
‘Erdoğan için bir fırsat’
İstanbul’daki Altınbaş Üniversitesi’nden Afganistan uzmanı Prof. Dr. Ahmet Kasım Han, Taliban ile temasın Erdoğan için bir fırsat olduğu kanısında.
“Taliban’ın, iktidarını güçlendirmek için memleketler arası yardım ve yatırımların devam etmesine muhtaçlığı var. Taliban bugün devlet memurlarının maaşlarını bile ödeyemeyecek durumda” diyen Prof. Dr. Han, Türkiye’nin bu süreçte bir “garantör, arabulucu ve kolaylaştırıcı” rolüne soyunabileceğini, bu hususta Kabil’deki büyükelçiliklerini açık tutan Çin ya da Rusya’dan daha muteber bir aktör olabileceğini söylüyor.
Profesör Han ayrıyeten Afganistan ile ilgileri geliştirmenin Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın elindeki dış siyaset araçlarını güçlendireceğini ve içerde Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP) tabanını şad edeceğini düşünüyor:
“Türkiye’nin Müslüman dünyasında özel ve aşikar bir bahta sahip bir ülke olduğunu düşünüyorlar. Bu da Türkiye’nin Osmanlı ve halifelik geçmişine dayandırılıyor. Ne var ki bu türlü bir rol sayesinde Türkiye de dahil rastgele bir ülkenin takviyesiyle zalim bir şeriat rejimi kurulursa, Türkiye bu türlü bir pozisyonda kalmak istemez.”
Erdoğan’ın Afganistan atılımının, ABD ile gerilen münasebetleri geliştirmek ve Afganistan’dan ülkesine mülteci akımını engelleyecek bir tesire sahip olmak üzere daha rasyonel destekleri da olduğu düşünülüyor.
Afganistan’ın geleceğinde tesirli olma yarışı
Katar’a gelince. Yetkililer arabulucu olarak oynayacakları rolün Körfez’deki gerginlikleri kışkırtan değil yatıştıran bir tesir yaratmasını umuyor olmalı.
Doha idaresi, Orta Doğu’daki kıymetli birçok çatışmada hasım taraflar ortasındaki görüşmelere arabuluculuk etti. Ama Arap Baharı sırasında Körfez’deki rakipleri Katar’ı İslamcıları desteklemekle suçladı.
2017 yılında ise Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Mısır ve Bahreyn, Katar’ı; İran ile fazla yakınlaşmak ve devlet televizyonu Al Jazeera üzerinden ülkelerinde istikrarsızlığı körüklemekle itham etti. Katar ise suçlamaları reddetti.
Suudi Arabistan, Birleşik Arap Emirlikleri, Mısır ve Bahreyn o devir Katar ile ilgileri kesme kararı aldı ancak bu münasebetler yine kurulmuş durumda.
Afganistan halkı derin bir belirsizlikle karşı karşıyayken, Çin ve Rusya ülkenin geleceğini denetim etmek için yarışıyor. Katar ve Türkiye ise dünyadaki birçok güç ismine Taliban’la görüşmeyi sürdürenler ortasında.
Profesör Ahmet Kasım Han, kendi sözüyle “ortak çalışmaya dayalı yaklaşımın”, “kötü seçeneklerin en iyisi” olduğunu söylüyor. Han, “Batı’nın bir üyesi olan Türkiye, [insan hakları] hususlarında Batı’nın baskısına daha duyarlıdır” diyor.
Taliban’ın idaresi ele geçirmesinin yarattığı dalgalanmalar daha yeni başladı. Milyonlarca sıradan Afganın hayatı ise bu dalgaların nasıl yayıldığına bağlı.