Bildiğimiz üzere 16 Temmuz 2023 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanan Cumhurbaşkanı Kararı ile özel tüketim vergisi fiyatları akaryakıt ve motorinde 5 TL, LPG’de ise 4 TL artırılmış bulunuyor. Dövize bağlı olarak daima artan akaryakıt fiyatlarına ek olarak ÖTV kaynaklı yaşanan artışlar toplumun geniş bölümlerince reaksiyon toplamaya devam ediyor. Gelen yansılar üzerine Hazine ve Maliye Bakanlığı bir basın açıklaması ile yapılan artışı savunsa da, üzerinde tartışılması gereken pek çok öge bulunuyor. Bu yazıda Bakanlık tarafından ortaya atılan argümanların doğruluğu tartışılarak, topluma yansıtılmayan birtakım gizli gerçekler paylaşılıyor.
Nedir bu ÖTV?
Adı her ne kadar “özel tüketim” olsa da aslında hayli geniş bir eser kümesini vergilendiren ÖTV hayatımıza 2002 yılında girmiş bir vergi. 1999 zelzele felaketleri ile sarsılan ve 2001 krizi ile uygunca zora giren Türkiye İktisadı için bir dizi ıslahat uygulaması kaçınılmaz hale gelince, bu reformlardan biri olarak 16 adet dolaylı vergi kaldırılarak yerine özel tüketim vergisi ismiyle tek bir vergi getiriliyor. ÖTV’nin kanun münasebeti incelendiğinde bu vergi ile hem gelir sağlanması, hem vergi sisteminin kolaylaşması hem de üyelik sürecimizin devam ettiği AB’ye vergi uyumlaştırması kapsamında verdiğimiz taahhüttün yerine getirilmesinin amaçlandığı anlaşılıyor.
AB ülkeleri neleri ÖTV kapsamına alıyor?
AB topluluk kurallarına nazaran ÖTV’nin de dâhil olduğu dolaylı vergilerde bir ahenkleştirme yapılmaya çalışılıyor. Bu nedenle üye ülkelerde ÖTV; alkollü içecekler, tütün eserleri ve güç eserlerinden alınıyor.
Türkiye neleri ÖTV kapsamına alıyor?
Her ne kadar ÖTV yürürlüğe girerken kanun münasebetinde verginin kapsamına alınan mal sayısının hudutlu tutulduğu belirtilmiş olsa da, bugün çabucak her mal kümesi ÖTV kapsamında. Verginin konusunu oluşturan ve dört listede belirtilen mal kümelerinden birinci kümede; akaryakıt eserleri, ikinci kümede taşıtlar, üçüncü kümede alkollü ve alkolsüz içecekler ve son kümede ise saç spreyinden su ısıtıcısına, radyodan buzdolabına değişen yelpazede eser kümesi yer alıyor.
Bakanlık neyi savunuyor?
Bakanlık ÖTV artışının iki sebeple gerçekleştiğini belirtiyor. Birinci olarak sarsıntının bütçeye yarattığı ek maliyetlerin azaltılması, ikinci olarak ise ithal olan bu eserlerin tüketiminin azaltılması ile cari açığın dolaylı yoldan denetim altına alınması amaçlanıyor.
İlave gelir yaratılması makul bir münasebet olsa da, ÖTV’nin bunun için gerçek bir araç olmadığı açık bir formda biliniyor. Zira ek kaynak gereksiniminin ÖTV üzere dolaylı vergilerin artırılması ile çözülmesi, bu vergilerin adaletsiz yapıları nedeniyle vergi sistemini daha da adaletsiz bir hale getiriyor. Öte yandan yapılan çalışmalar petrol eserlerinin ikameleri olmadığından esnekliklerinin düşük olduğunu, yani fiyat artışına bağlı olarak tüketimlerinin azalmayacağını ortaya koyuyor. Bu nedenle bu artışın Bakanlık’ın dilek ettiği halde cari açığın denetim altına alınmasına takviye olması da mümkün görünmüyor.
Tüm bu gerçeklerden ötürü olacak ki, Bakanlık ÖTV artışını farklı münasebetlerle de savunmaya devam ediyor. Bu argümanların birincisi; memleketler arası petrol fiyatları ve döviz kurundaki artışlara karşın 2016 yılından bugüne “neredeyse” hiç vergi artışı yapılmamış olması. Meğer ÖTV artışları incelendiğinde durumun bu formda olmadığı ortaya çıkıyor. Örneğin 95 oktan kurşunsuz akaryakıt için litre başına ÖTV fiyatlarına bakıldığında, 2016’da 2,3765 TL meblağında olan ÖTV’nin 2022 yılında 2,5265 TL’ye yükseldiği anlaşılıyor. Motorinde ise 2016’da litre başına 1,7945 TL olan ÖTV, 2022 yılında 2,0559 TL’ye yükselmiş görünüyor.
Her ne kadar Bakanlık’ın vurguladığı üzere, bu artışlar enflasyon artışlarının altında olsa da, yeni ÖTV meblağları ile taşıma maliyetlerinin artmasına bağlı olarak çabucak her eserin fiyatında artış yaşanacağı gerçeği göz gerisi edilmiş üzere görünüyor.
Bakanlık ÖTV artışını savunurken, akaryakıt eserlerinden alınan ÖTV’nin; 2016 yılında vergi gelirleri içinde %26,23 olan hissesinin, 2022 yılında %17,84’e düşmesini münasebet gösteriyor. Meğer adaletli bir vergi sistemi için bırakın tek bir dolaylı verginin tek bir kalemindeki azalmayı, tüm dolaylı vergi gelirlerinin toplam vergi gelirleri içindeki hissesinin azaltılmasına çalışılması gerekiyor. Bu açıdan Bakanlık şuurlu bir azalma için çalışmak bir yana, şartlara bağlı olarak yaşanan bu düşüşü telafi edilmesi gereken bir sonuçmuş üzere öne sürüyor.
Akaryakıt eserlerinden alınan ÖTV için GSYH içindeki hissesine nazaran de bir savunma geliştiren Bakanlık, bu vergi gelirlerinin 2016 yılında GSYH içindeki hissesi %4,58 iken, bu hissenin 2022 yılında %2,80’e düştüğünü öne sürüyor. Meğer AB ülkelerine bakıldığında, bırakın sırf akaryakıt eserlerinden elde edilen ÖTV’yi, tüm eserlerden alınan toplam ÖTV’nin GSYH içindeki hissesinin 2016’dan beri ortalama 0,4 düzeyinde olduğu görülüyor.
Açıklamasında akaryakıt ve motorinin dolar cinsinden litre fiyatlarına yer vererek bir karşılaştırma yapan Bakanlık, Türkiye’nin hem akaryakıt hem motorinde Avrupa’nın en ucuz 4. ülkesi olduğunu belirtiyor.
Gerçekten de Türkiye AB üyesi ülkeler içinde en ucuz akaryakıt ve motorini kullanan ülke olarak görülüyor. Lakin bahse direkt fiyat üzerinden yaklaşmak yanlışsız bir karşılaştırma imkânı sağlamıyor. Bu ülkelerden minimum fiyat uygulaması bulunanlarda vatandaşlarının bir aylık taban fiyat ile kaç litre akaryakıt satın alabildikleri incelendiğinde, bilhassa son artıştan sonra Türkiye açısından durumun vahameti daha net bir halde ortaya çıkıyor.
Tablo: Türkiye ve Birtakım AB Üyesi Ülkelerde Minimum Fiyat, Akaryakıt Fiyatları ve Taban Fiyata Nazaran Akaryakıt Alım Gücü
Kaynak: Tablo Eurostat ve tolls.eu sitelerinden alınan datalar yardımıyla oluşturulmuştur.
* Türkiye için ÖTV artışı sonrası Temmuz ayı net minimum fiyatı hesaplamaya alınmıştır.
Türkiye’de Temmuz 2023’te uygulanan net taban fiyat 11.402 TL’ye yükselmesine karşın, artan döviz kuru nedeniyle yaklaşık olarak 402,61 Euro’ya gerilemiş bulunuyor. Tablodan da görüldüğü üzere Türkiye son ÖTV artışından evvel AB ülkeleri içerisinde satın alma gücü bakımından akaryakıt ve motorin için sırasıyla 12. ve 13. sıralar ile orta kümede yer alırken, artıştan sonra hem akaryakıt hem de motorin bakımından 19. sıra ile satım alım gücü en düşük ülkelerden biri haline gelmiş durumda.
Yani mevzunun Bakanlık’ın belirttiği üzere, son ÖTV artışına karşın Türkiye’nin hem akaryakıt hem motorinde Avrupa’nın en ucuz dördüncü ülkesi olduğu biçiminde değil, taban fiyata nazaran satım alım gücü kendisinden daha düşük olan sırf dört AB üyesi ülke olduğu halinde yorumlanması daha gerçekçi bir yaklaşım olarak öne çıkıyor.
Son artışla birlikte Bakanlık’ın açıklamasında kendisine akaryakıt fiyatları bakımından referans aldığı ülke olan Yunanistan’dan daha makûs bir duruma düştüğümüz gerçeği atlanmadan ivedilikle bu artışların geri çekilmesi, ek kaynak muhtaçlığının olması gerektiği üzere servet vergileri ile karşılanması gerekiyor.
Doç. Dr. Betül Hayrullahoğlu
Bu makalede öne sürülen fikir ve yaklaşımlar külliyen muharrirlerinin özgün niyetleridir ve Onedio’nun editöryal siyasetini yansıtmayabilir. ©Onedio