Gül Atmaca
Akdeniz, bana sorarsanız dünyanın en hoş coğrafyası. Aydın vilayetinden sonra güneye inerken dağlar başlar ancak çamlarla kaplı yemyeşil, engebeli de olsa yollar sizi daima masmavi denizlere kavuşturur. İşte o yeşilin birden fazla yerde “matem rengi” siyaha dönüştüğünü düşününce gözyaşlarımı tutamıyorum. Ben de milyonlarca vatandaş üzere isyan ediyorum, insanlık tarihinde keşfi bir ihtilal sayılan ateş, nasıl oluyor da insan elinde/insan yüzünden bu kadar yok edici hale geliyor ve söndürülemiyor!
Doğal yangınlar da var elbette lakin onlar bitkilerin tekrar büyüme ve yenilenme döngüsünün bir kesimi, yani yaşlı orman örtüsünün ve sık çalılıkların yenilenmesine yardım ediyor. O denli ki kimi ekosistemlerde yaşayan bitki ve hayvanlar yangına ve onun oluşturduğu kaidelere ahenk sağlamıştır. Yani Tabiat, zekasıyla kuruyor dengeyi, tabi insan müdahalesi olmazsa…
Ortalığı tek sözle cehenneme çeviren yangınlar ise her manada insanın yapıtı. Uzmanlar, sayıları her geçen artan orman yangınlarının en büyük nedenlerinden birisinin iklim krizi ve global ısınma yüzünden artan sıcaklıklar olduğunda hemfikir. Akdeniz’de artan sıcaklık, düşen nem ve Prof. Dr. Miktad Kadıoğlu’nun deyişiyle adeta “doğaya fön çeken” kuru ve sıcak rüzgâr, yangınlar için ülkü ortamı hazırlıyor. Bu mevsimde ağaç kısımları, otlar, çalı çırpı her şey kupkuru, yangın çıkması için söndürülmeyen mangal ateşi, yanar halde rastgele atılan bir izmarit, çakmak haline gelen çam kırıkları, elektrik telleri ya da öbür bir şey kâfi.
Ormanlık alanlara maden açılması, otel, konut vb. yerleşim alanları kurulması yani insan ögesinin bu kadar ormana yaklaşması hatta içine girmesi de yangınların artmasında büyük rol oynuyor. Bilhassa AKP iktidarı periyodunda ormanlık yerlerin her geçen gün daha fazla imara açılması, yangın söndürmede geçmiş periyotlarda başarılara imza atmış Türk Hava Kurumu’nun (THK) başta ideolojik olmak üzere çeşitli nedenlerle fonksiyonsuz hale getirilmiş olmasının da bu felaketin büyümesindeki hissesini unutmamak gerekir. Bu ortada, ola ki ormanı düşmanca bir halla bilerek yakanlar olduysa onlara da cezaların en büyüğünü vermek gerekiyor.
Tammuz ve Adonis’i öldüren sıcaklar
Yazının başında da belirttiğim üzere Akdeniz’in de dahil olduğu coğrafyada bilhassa temmuz ve ağustos ayları sıcaklığın en yüksek derecelere çıktığı, ağustosun hasat ayı olmakla birlikte tıpkı vakitte bitkilerin kurumaya, sararmaya hatta ölmeye başladığı vakittir.
Temmuz ve ağustosun kıssasını anlatmaya dünyanın en eski medeniyetlerinden birisi olan Mezopotamya ile başlayalım. Dumuzi/Tammuz/Temmuz, tanrıça İnanna’nın (İştar olarak ta bilinir) kocası olan Antik Mezopotamya yaradanıdır. Sümer, Akad ve birtakım Sami halkların dinlerinde yer almış, Tanah üzere Musevi kaynaklarında da bahsedilmiştir. Türkçeye Arapça yahut Aramiceden girmiştir.
Tammuz, birçok vakit ahır hayvanlarının ve çobanların ya da kırsal hayatın, ekinlerin ve hasadın koruyucusu olarak görülmüştür. Sümer mitolojisinde çoban görünümlü olarak betimlenir. Sümerler, İnanna’nın bir çiftçi ile bir çoban ortasında seçim yaptığına ve eş olarak çoban olan Tammuz’u seçtiğine inanmıştır. Bu yüzden çoğunlukla İbrahimi dinlerde yer alan Habil ve Kabil kıssası ile karşılaştırılmaktadır. Buna ek olarak Tammuz’un yılın bir yarısını yerin altındaki dünyada “ölü olarak” geçirdiğine, öbür yarısını ise İnanna ile dünyada “yeniden doğarak” geçirdiğine dair Sümer öyküleri vardır. (İlerleyen satırlarda tıpkı öyküyü Adonis ve Afrodit için okuyacaksınız.)
Sıcak ve kurak yaz ayları Tammuz’un vefatını simgelerken, yağışlı ve serin devirler tekrar doğumunu belirtir. Eski Asur takviminde Tammuz ayı ilah için ağlama, yas tutma periyodudur. İşte eski Iraklılar ilahları öldüğünde bugün Şiilerin bir ortaya gelip Kerbelâ’da 680 yılında katledilen Hz. Hüseyin (İmam Hüseyin) için yas tutmaları üzere yas tutuyorlardı. Tammuz ve İştar’a dayanan birtakım gelenek ve anmalar Orta Doğu’da Hıristiyanlık ve İslam sonrası çağlarda bile gözlemlenmiştir.
Tammuz, Sümerlerde İnanna’nın eşiyken, Akadlar’da İnanna’nın dengi olan İştar’ın eşidir. Antik Kenan inancındaki Adon, hoşluk, rahmet ve yenilenme rabbidir, daha sonraları Yunan mitolojinde Adonis olarak anılacaktır. Mısır’da ise yer altı (ölüm), diriliş ve sonsuzluğun yaradanı Osiris’e dönüşür.
Burada Adonis’in kıssası üzerinden Tabiatın vefatı ve sonradan dirilişini anlatalım. Aşk ve hoşluk tanrıçası Afrodit (Romalılarda Venüs) güzelliğin sembolü Adonis’i birinci gördüğünde adeta çarpılmış, onu başka tanrıçalardan kaçırarak yer altı tanrıçası Persephone’ye emanet etmiştir. Adonis büyüyüp cazipliği artınca Persephone ona aşık olmuş ve kendisini Afrodit’e vermeyi reddetmiştir. Hengame büyüyünce Baş İlah Zeus ortaya girerek, Adonis’in dört ayı yeraltında Persephone ile dört ayı yer üstünde Afrodit ile kalan dört ayı da dilediği yerde geçirmesine karar vermiştir.
Adonis, kızgın yaz sıcaklarında tabiatın birden teğe solup kurumasının sembolüdür. Eski çağlarda yazın en sıcak vakitlerinde Adonis merasimleri yapılırdı. Meyyit Adonis’i temsil eden, bir küçük tahta heykel etrafında bayanlar, saksılar içine solan, kuruyan çiçekler dizerler, ağıtlar söylerlerdi. Adonis-Tammuz ritüelinde yazın en sıcak günlerinde tabiatın güneşin kızgın ışınlarının altında meyyit duruma gelmesine 7 gün yas tutulmakta, acı çekilmekteydi.
Zerdüşt ağıtlarından Kerbelâ’ya
Kerbelâ Savaşı, M.S. 680 yılında bugünkü Irak topraklarında Hz. Hüseyin’e bağlı küçük bir birlik ile Emevi Halifesi I. Yezid’e bağlı ordu ortasında yaşandı. Şii inanışına nazaran İslam Peygamberi Muhammed’in kendisinden sonraki Halife ilan ettiği amcaoğlu Ali’nin hakkı yenmiştir. Peygamberden sonraki halifelik savaşı, Hz. Ali’nin oğlu ve tıpkı vakitte Hz. Muhammed’in torunu olan Hüseyin’in Kerbelâ’da Emevi Halifesi Yezid tarafından katledilmesiyle doruğa çıkmıştır.
Şii inancına nazaran Hüseyin öldürüleceğini biliyordu lakin vefatının Yezid’in kötülüğünü dünyaya ispat edeceğini düşünüyordu. Küfe yakınlarındaki Kerbela’da kamp kurdu. Yezid’in askerleri kampın etrafını sardılar. Ordunun kumandanı Ömer bin Sa’d Muharrem ayının 7’sinde çemberi daralttı ve kamptakilerin Fırat ırmağından su almalarına pürüz oldu. Hüseyin ise adamlarına, teslim olmaya niyeti olmadığını, savaşacağını söyledi. Sayıca çok yetersiz oldukları için, öldürülecekleri muhakkaktı. Tekrar de hepsi ölmeyi tercih etti. Günlerce süren savaşta, çoluk çocuk çok sayıda insan öldürüldü. Hüseyin’in başı kılıçla vuruldu. İşte bu an, Şiilerce her sene Muharrem’in 10. Günü Aşure’de gözyaşları, ağıtlar ve dövünmelerle anımsanır.
Şii dünyasının matem ayı Muharrem’de, yüz binlerce insan Irak ve İran’daki kutsal yerlere akın ediyor. Kerbelâ Olayı, Şii inancının bel kemiği. Şiiler, Muharrem’in akabinde gelen Safer ayında da matem meblağlar. Bu iki ay boyunca düğün ve gibisi cümbüşler yapılmaz, bu matem günlerinde taziye meclisleri düzenlenerek mersiyeler okunur, ihsan yemekleri verilir. Yas tutma, Muharrem’in 10’una rastlayan Aşure Günü doruğa çıkar. Bu günde konuşmalar yapılır, Kerbelâ olayı tiyatro formunda canlandırılır ve ağıtlar yakılır. Hüseyin’in hayatını neden feda ettiği bilhassa vurgulanır. Baskıya ve zulme teslim olmadığı anlatılır.
Şii inancı derinlemesine incelediğinde başta İran olmak üzere İslamiyet’ten evvelki kültürlerden izler taşıdığı görülür. Örneğin, öykü anlatmak, kıssa nakletmek ya da öykü anlatıcısını dinlemek Pers geleneğiydi. Bugün Kerbelâ olayını anlatanların ataları bir vakitler “Babil’in Yaratılış Destanı”nı, ondan sonra gelenler “Şehname”yi anlatmış, Zerdüşt ağıtlarını okumuştu. İslamiyet ile içerik değişti lakin form birebir kaldı. Anlatıcılar bu sefer İmam Hüseyin’in şehit edilmesini anlattılar.
Prof. Dr. Metin And’ın “Ritüelden Drama/ Kerbelâ-Muharrem-Ta’ziye” isimli çalışmasında, ölen kahraman için yas merasimleri düzenlenmesinin İran geleneğindeki örneklerine yer veriliyor. İşte birincisi: Sasani İmparatorluğu’nun (224-651) dini olan Zerdüştlüğün kutsal hükümdarı Viştasp’a, Kral Erjasp güçlü ordusu ile saldırır. Zerdüşt inancının hami yiğidi Dârir de savaşa katılır. Dârir, Erjasb’ın kardeşi Biderefş tarafından zehirli oklarla öldürülür. Burada, Kerbelâ’da İmam Hüseyin’in başına gelenlere benzerlik, Dârir’in bu savaşta öleceğini evvelden bilmesidir. Yüzyıllar uzunluğu Dârir için düzenlenen Yâdigâr-ı Dâriran merasiminde gûsân denilen saz şairleri çalıp söylerler. Dârir’in anısına ağıtlar okunarak yapılan anma merasimleri de Kerbelâ için yas merasimlerine benzerlik gösterir.
Lakin ikinci örnek daha çarpıcıdır. Firdevsi’nin 10. yüzyılda, İranlıların Müslüman olmadan evvelki efsaneleri üzerine kurduğu “Şehname”si İran edebiyatının en büyük yapıtlarından birisi olarak kabul edilir. Şehname’nin kahramanı Siyavuş, Efrasiyâb tarafından başı vurularak öldürülür. Aşağı Türkistan’daki hafriyatlarda ortaya çıkan bir duvar resmi, Siyavuş olduğu anlaşılan bir genç için yapılan yas merasimini göstermektedir. Buradaki kelamlar öz acıma ve acı çekmede Kerbelâ’daki sahnelere benzemektedir. Siyavuş, öleceğini biliyordu; İmam Hüseyin ve Kerbelâ şehitleri üzere. (Bu ortada, Kerbelâ için taziyelerde az da olsa Siyavuş’un ismi geçmektedir.)
Tıpkı eski Mısırlılar üzere Mezopotamya’dakiler de yaşam-ölüm döngüsünün ilahlar tarafından düzenlenen mevsimsel bir olay olduğuna inanırlardı. Eski Ön Asya’da rahmet rablerinin ölmeleri (yeraltına inmeleri) ve yine doğmaları mitolojik hikayelere bahis olmuştur. Onların yeraltına inmesi bugünkü takvimle ağustos ayına denk gelir ve bitkiler de onlarla birlikte solup ölmeye başlar. Muharrem’i güneş takvimine uyarladığımızda, birinci günü 2 Ağustos’tur. Aşure, Muharrem’in 10. günü olduğuna nazaran, bu yılın en sıcak günü 11 Ağustos’a rastlar. 14 Muharrem ise yaz devrinin bitimidir. Ayrıyeten, 2 Ağustos, Roma takviminin beşinci ayı Tammuz (Temmuz) ayının 20’sine rastlar. Fakat yine bir öteki İslam takvimine nazaran Muharrem periyodu Ağustos’tadır. Kerbelâ Şehitlerinin vefat günü olan yılın en sıcak günü 11 Ağustos’a yerleşmektedir.
Araştırmacılar, Suriye-Mısır-Yunan Adonis’i, Babil’in Tammuz’u, Frigya’nın Attis’i, Mısır’ın Osis’i ile İslam’ın bilhassa Şiiliğin Hüseyin’i ortasında çarçabuk bir koşutluk kurabilmektedirler. Örneğin, Adonis’in akan kanı Anemon çiçeğinin doğmasına yol açmıştır. Şehname’de de Siyavuş’un başı gövdesinden koparılınca akan kandan bir çiçek bittiği yazılıdır. Şii inancına nazaran Kerbelâ’da savaş meydanı tıpkı gün ya da sonraki gün bir çiçek tarlasına dönüşmüştür…
Kaynakça
- -And, Metin, “Ritüelden Drama/Kerbelâ-Muharrem-Ta’ziye”, İstanbul, Yapı kredi Yayınları, 2002
- -Gül Atmaca, “Kerbelâ’nın İslamiyet Öncesinden Aldığı Miras”, Bilim ve Gelecek Mecmuası, 2011.
- -Behçet Necatigil, “Mitologya Sözlüğü”, Sel Yayıncılık, Sel Yayıncılık, İstanbul, 2006.
