Akkuyu Nükleer Santrali’nin açılışı bugün gerçekleşiyor. Santralin faaliyete geçmesi için güç üretiminde kullanılacak ‘taze nükleer yakıt’ getirilecek. Yakıtın getirilmesiyle de santral teknik olarak açılmış olacak.
Santralin açılışına Rusya Devlet Lideri Vladimir Putin’in de görüntü konferans aracılığıyla bekleniyor. Pekala tesis Rusya ve Türkiye için neden değerli? Ayrıntılara bir arada bakalım…
BBC Türkçe’den Asya Robins’in haberine nazaran, süreci takip eden uzmanlar, sivil toplum kuruluşları ve milletvekilleri, tesise nükleer yakıtın nasıl getirildiği, yakıtı taşıma sürecini hangi firmanın üstlendiği, yakıtın tesiste nerede koruma edileceği ve sürecin Milletlerarası Atom Gücü Ajansı’nın (IAEA) güvenlik standartlarıyla uyumlu olup olmadığı istikametindeki kaygılarını lisana getirdiklerini ve bilgi talebinde bulunduklarını lakin şimdi hükümet tarafından mevzuya ait bir açıklama yapılmadığını söylüyor.
Nükleer Düzenleme Kurumu (NDK) ve Türkiye Güç, Nükleer ve Maden Araştırma Kurumu’nun (TENMAK) bağlı olduğu Güç ve Alışılmış Kaynaklar Bakanlığı, BBC Türkçe’nin hususla ilgili sorularını yanıtlamadı.
2010 yılında başlatılan Akkuyu NGS’nin inşasında sona yaklaşılırken her şey yolunda gidiyor mu? Rusya ile başlayan nükleere geçiş süreci bundan sonra nasıl ilerleyebilir? Türkiye’nin güçte dışa bağımlılığı hakikaten azalacak mı? İnsan ve etraf güvenliği nasıl sağlanacak? Uzmanlara sorduk.
Akkuyu NGS, Türkiye’nin güç dönüşümünde kıymetli bir adım olmayı ve güç arz güvenliğini sağlamayı, ithal güç bağımlılığını ise azaltmayı hedefliyor.
Enerji ve Olağan Kaynaklar Bakanlığı’na nazaran Akkuyu NGS, elektrik muhtaçlığı için kullanılan doğalgaz ve sıvı yakıtların tamamına yakınını, kömür yakıtların ise yaklaşık yüzde 30’unu ithal eden Türkiye’nin bilhassa Rusya’ya doğalgazda olan bağımlılığını azaltacak ve mevcut güç açığının kapanmasında değerli bir rol oynayacak.
Bakanlık, 2016’dan bu yana ekonomik büyümeyle neredeyse iki katına çıkan güç talebi karşısında, güçte dışa bağımlılığı azaltmak için nükleer güç santral imalinin “bir tercih değil, zorunluluk” olduğunu söylüyor.
Yetkililer, tamamlandığında 4 bin 800 megavat saat kapasiteli Akkuyu NGS’nin tek başına Türkiye’nin elektrik muhtaçlığının yaklaşık yüzde 10’unu karşılayacağını söylüyor.
Projenin toplam maliyeti ise yaklaşık 20 milyar dolar.
Doğa açısından tehlikeli mi?
Ekonomi ve Dış Siyaset Araştırmalar Merkezi’nin (EDAM) ana çalışma alanlarından biri güç ve iklim değişikliği siyasetleri. BBC Türkçe’ye EDAM Lideri Sinan Ülgen, güç siyasetinin uzun vadeli olarak kıymetlendirilmesi gerektiğini, güç güvenliğinin sağlanması için daima bir formda güç üreten kimi kaynaklara muhtaçlığın devam ettiğini belirtiyor.
Yenilenebilir kaynaklarda şimdi bu sürekliliğin yakalanmadığını söyleyen Ülgen, nükleer yakıt dışında bir ithal girdiye muhtaçlık duymayan ve bilhassa hidrokarbon bakımından bağımsız bir üretim prosedürü olan nükleer gücün Türkiye’nin üretim portföyünde yer almasını, güçte arz güvenliği açısından yararlı buluyor.
Ülgen, “Nükleer ile yenilenebilir güç kaynakları bugün prestijiyle birbirinin alternatifi değil. Yenilenebilir kaynaklarda arz günün şartlarına nazaran değişebiliyor. Daima tıpkı randıman ile çalışan baz güç kaynakları ise doğalgaz, nükleer ve her ne kadar istemesek de kömür santralleri. Bir ülkenin güç stratejisi yapılırken bu ikisinin ortasında istikrar gözetmek ve ikisine yönelik yatırım yapmak ve kapasiteyi geliştirmek gerekiyor” diyor.
Öte yandan birçok uzman, nükleer santrallerin öteki güç kaynaklarına kıyasla çok kıymetli, üretim süreçleri bakımından çok uzun ve tabiat ile insan sıhhati açısından tehlikeli olduğunu vurgulamaya devam ediyor.
Nükleer teknolojinin özü itibarıya riskli olduğunu, o nedenle Türkiye üzere nükleere geçiş yapan ülkelerin bu risklerin nasıl minimize edileceğine dair yol haritası geliştirmesi gerektiğini söyleyen Ülgen, “Riski azaltmanın yolu regülasyondan geçiyor. Bu regülasyonu alana yansıtacak ehil ve bağımsız idari kurumlar gerekiyor. Nükleer otoritenin hükümetten ve operatörden bağımsız olması gerekiyor” diyor.
Nükleer teknolojinin taşıdığı risk faktörleri nedeniyle dünyada birtakım ülkelerin son periyotta nükleer güç santrallerini kapatmasına da dikkat çekiliyor.
Almanya geçtiğimiz haftalarda ülkedeki son üç nükleer tesisini, 2011’deki Fukuşima felaketinden sonra ağırlaşan güvenlik telaşları nedeniyle kapattı.
Geçtiğimiz aylarda Twitter hesabından yaptığı paylaşımda Foreign Policy Research Institute isimli fikir kuruluşundan Araştırma Yöneticisi Aaron Stein, Akkuyu NGS’yi şöyle tanımlıyor:
“Çoğunlukla Ruslar tarafından (ve Rusya’daki enstitülerde eğitilmiş Türk personelince) işletilen, Rus yakıt ve Rus geri alma kararları ile Türkiye’nin güneyinde bir Rus şirketi tarafından Türk personelleriyle inşa edilen bir Rus nükleer santrali.”
‘Yap-İşlet-Sahip Ol’ modeli nükleer sanayisinde birinci kere uygulanıyor. Buna nazaran Akkuyu NGS, inşası tamamlandığında Türkiye’ye transfer edilmeyecek ve Rosatom denetiminde kalacak.
Projenin devreye alınmasıyla Türkiye, güç karşılığında Rosatom’a 15 yıl boyunca kilovat saat başına 12.35 dolar sent ödeyecek. Birtakım analistler bunun dünya ortalamasının 2-3 kat üzerinde olduğunu düşünüyor.
Bunun Türkiye’nin tercih ettiği model olduğunu ve tesis için gerekli yatırımın operatör tarafından yapılması istendiğini söyleyen Ülgen, Rusya’nın yatırımını piyasaya satacağı elektrik üzerinden geri alacağını belirtiyor.
Ülgen, tesisin üretim ve operasyonunun Rusya sorumluluğunda olmasını, Türkiye’ye bilgi ve teknoloji transferi bakımından gerçek bulmuyor.
Nitekim santralin inşaat sürecinde Türk firmaları dahil edilmişken sonradan bu firmaların kontratları feshedilmiş ve bilgi transfer süreci sekteye uğramıştı.
Yüksek fiyatın devlet ve müşteriye nasıl yansıyacağına ait ise Ülgen, “Burada yatırımı yapanın yatırımını geri kazanabilmesi için amortismanını sağlayacak bir fiyatın ortaya çıkması gerekiyordu. Bu bakımdan fiyat bugünkü toptan piyasadaki elektrik fiyatının hayli üstünde” diyor ve ekliyor:
“Bahsedilen elektrik fiyatı hükümetler ortası muahedede var olan fiyat lakin EÜAŞ ile elektrik satın alma muahedesi şimdi sağlanmadı, orada değişikliğe gidilir mi diye izlemek gerekiyor.”
Türkiye ile Rusya’nın münasebeti ne durumda?
Rusya’nın 24 Şubat 2022’de Ukrayna’yı işgaliyle başlayan savaş, Moskova’nın dünyayla bağlantılarında yeni bir sayfa açtı.
Türkiye bu süreçte hem Rusya’ya uygulanan ambargoya katılmadı hem Ukrayna’ya insansız hava aracı (İHA) satmayı sürdürdü hem de Rusya ve Ukrayna tahılının Karadeniz’den itimatla çıkarılması için varılan Tahıl Koridoru Mutabakatı’nda değerli bir aktör oldu.
Akkuyu NGS dahil ülkelerin gündeminde yer alan büyük güç projeleri, ikili bağlantılar için değerini koruyor.
Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan geçtiğimiz aylarda Rusya Devlet Lideri Putin ile görüşerek Sinop’ta ikinci bir nükleer tesisin imaline ait müzakerelerin sürdüğünü söylemişti.
EDAM Lideri Ülgen, Akkuyu NGS için çok büyük bir yatırım yapan Rusya tarafında projeyi devam ettirmenin ve yatırımını geri kazanabilmenin değerine dikkat çekiyor.
Rusya’nın tekrar birebir yatırım modelini tercih edip etmeyeceğini sorgulayan Üngen, Ukrayna savaşından sonra Türkiye için Rusya ile paydaşlık yapma kararının farklı siyasi bir boyutu olduğunu düşünüyor.
BBC Türkçe için Akkuyu NGS projesinin Rusya tarafından kıymetini kıymetlendiren Rusya merkezli fikir kuruluşu Yeni Türkiye Araştırmaları Merkezi Lideri (YETAM) Yuriy Mavaşev ise “Akkuyu, Rusya’nın silinemeyeceğinin, büsbütün izole edilemeyeceğinin tüm dünyaya bir göstergesi” diyor ve devam ediyor:
“Rusya böylelikle Doğu ve Afrika ülkelerine yararlı olabileceğini ve bu bölgeler için Avrupa ülkeleri ve ABD ile rekabet etmeye hazır olduğunu söylüyor. Akkuyu bir nevi gelecek için bir sigorta. Kremlin, Türkiye’nin güç açısından Rusya’nın cepte olduğuna inanıyor.
“Rusya, Türkiye güç piyasasının gerçek istikamet olduğuna inanıyor. Ukrayna savaşına karşın Rusya’nın buna benzeri projelere devam etmemesi için hiçbir sebep göremiyorum.”
Öte yandan Ukrayna’nın Rosatom’a çeşitli milletlerarası yaptırımların uygulanması talebine değinen Mavaşev, şirketin Avrupa pazarıyla bağları düşünüldüğünde geleceğinin belgisiz olduğunu söylüyor.
Güvenlik tasaları ne?
Nükleer Aksisi Platform (NKP) geçtiğimiz günlerde “Akkuyu’ya Nükleer Yakıt Getirilmemeli” başlığı altında hazırladığı, Türk Tabipleri Birliği ile Kamu İşçileri Sendikaları Konfederasyonu dahil 54 nükleer tersi kurum ve sivil toplum örgütünün imzası ile bir ileti yayımlayarak iktidara aday tüm siyasi partilere ikazda bulundu.
Mesajda nükleer santrallerin barındırdığı risklere dikkat çekildi, Akkuyu NGS’de inşaat sürecinin durdurulması istenerek, “Mali açıdan büyük kamu ziyanı doğursa da ‘Nükleer santralı kapatacağız’ demeyen hiçbir siyasi partiye oy vermeyeceğiz” denildi ve şöyle devam edildi:
“Nükleer santralin proje maliyeti içinde olmayan atık yakıt çubuklarının ve çalışma mühletinin bitiminde santralin bertaraf maliyetini, ekosisteme, canlılara, insan sıhhatine, tarıma, balıkçılığa verdiği ziyanların maliyetini proje maliyetine eklediğimizde projenin iptalinden doğacak ekonomik kayıp ile karşılaştırılamayacak ölçüde ekonomik ziyan önlenmiş olacaktır.”
BBC Türkçe’ye konuşan, NKP Sekreteryası Elektrik Mühendisleri Odası’ndan (EMO) Erdal Apaçık, inşası 2023’ün üçüncü çeyreğine kadar sürmesi gereken tesisteki son durumu öğrenemediklerini, nükleer yakıtın Türkiye’ye getirilmesine ait hükümete yöneltilen sorularının ise karşılıksız kaldığını söylüyor.
Apaçık, “Atom Gücü Standartlarına nazaran nükleer yakıtı üreten ve Rusya’dan taşıyan kurumun akredite olması gerekiyor. Akreditasyon evraklarını istedik lakin verilmedi. Şimdi kamuoyuna açıklanmış şeffaf, muteber bilgi de yok” diyor.
Apaçık, öbür yandan tesisin işler hale gelmesi durumunda oluşan nükleer atığın bertarafından sorumlu olan Türkiye Güç, Nükleer ve Maden Araştırma Kurumu’nun (TENMAK) radyoaktif atık merkezini nerede ve nasıl kuracağının şimdi belirli olmadığına dikkat çekiyor.