Türkiye 20 yıl evvel nasıl bir demokrasi ve insan hakları ortamına sahipti? AKP iktidara geldikten sonra bu tablo ne istikamette değişti, hangi kırılma noktaları yaşandı? İnsan hakları savunucuları DW Türkçe için kıymetlendirdi.
14 Ağustos 2001 yılında kurulan AKP, 3 Kasım 2002’de yapılan genel seçimlerden bu yana iktidarda. Bülent Ecevit hükümeti iktidarı devrederken, Doğu ve Güneydoğu için Fevkalâde Hal, 30 Kasım 2002’de sona erecek halde son defa uzatılmıştı.
AKP özgürlükçü bir toplum ve sivil bir Anayasa vaadiyle iktidara geldi.
Pekala, bu vaatlerini ne kadar gerçekleştirebildi?
Vefat cezası kaldırıldı
DW Türkçe’ye konuşan İnsan Hakları Derneği (İHD) Eş Genel Lideri Öztürk Türkdoğan, AKP iktidara geldiğinde Avrupa Birliği üyelik müzakerelerinin devam ettiğine ve AKP’nin bu ıslahat sürecini 2004 yılında kadar devam ettirdiğine dikkat çekiyor.
3 Ağustos 2002’de Türkiye’de mevt cezası Meclis oylamasıyla kaldırılırken, 2003 ve 2004 yılında yapılan düzenlemelerle bu ceza, Anayasa ve bütün kanunlardan büsbütün temizlendi.
İnsan haklarının korunması bağlamında 2012’de Anayasa Mahkemesi’ne ferdi müracaatın yolunun açılması değerli kazanımlardan biri oldu. Fakat elde edilen bu kazanımlar, yargının siyasallaştığı tartışmalarıyla gölgede kaldı. Seyahat Parkı, Osman Kavala, Selahattin Demirtaş, Cumhuriyet gazetesi, Sözcü, ÇHD ve pek çok dava, Türkiye’de yargının AKP’nin siyasal stratejilerinin kesimi haline geldiği tenkitlerine yol açtı.
2013’te Seyahat Parkı eylemleri sırasında demokratik taleplerini lisana getiren göstericiler, hak ihlallerine yol açan güç kullanımıyla karşılaştı. Bu tarihten sonra toplantı ve şov yürüyüşü hakkının giderek engellendiği bir süreç yaşandı.
DW Türkçe’ye konuşan Barış Vakfı Genel Lideri Hakan Tahmaz, “Örneğin barış hakkı Birleşmiş Milletler mukavelesinde, milletlerarası evraklarda yer almasına karşın bugün barış talep etmek, barışı dillendirmek yasaktır. Barış talep eden, vatan hainliği ile bölücülük ile suçlanabilmektedir. Şov yapma hakkı keza böyledir” diyor.
Kürt sorunu
Kürt probleminde de inişli çıkışlı bir süreç yaşandı. PKK başkanı Abdullah Öcalan’ın 1999 yılında Türkiye’ye teslim edilmesinin akabinde 2002 yılı prestijiyle silahlı çatışmaların yok denecek kadar azaldığını tabir eden Öztürk Türkdoğan, bu sorunun siyasi yollarla tahlili noktasında değerli bir fırsat yakalansa da AKP’nin bunu değerlendiremediğini belirtiyor.
Öztürk Türkdoğan
2013 yılında başlayan son barış ve tahlil sürecinde ise AKP’nin çok kıymetli adımlar attığını vurgulayan Türkdoğan, “Fakat bilhassa 28 Şubat 2015 tarihli Dolmabahçe Deklarasyonu adıyla anılan, Abdullah Öcalan’ın kaleme alıp Sırrı Süreyya Öncü’nün okuduğu lakin okuduğu sırada devlet, iktidar partisi ve hükümet yetkililerinin HDP ile birlikte bulundukları ortamdaki konsensüs maalesef ilerletilemedi. Türkiye AKP iktidarı zamanında Kürt problemini, Türkiye’nin en büyük problemini çözme fırsatına en yakın olduğu vakitte çözemedi” diyor.
2015’te tahlil sürecinin sonlandırılması ise hak ihlallerinin arttığı bir devri beraberinde getirdi.
Türkdoğan, 24 Temmuz 2015’te başlatılan operasyonlarla birlikte süratle antidemokratik bir sürece evrilen, ağır hak ihlallerinin yaşandığı bir periyoda girildiğini savunarak “Türkiye, birinci sefer uzun vadeli sokağa çıkma yasaklarıyla tanıştı AKP devrinde. 16 Ağustos 2015’te Muş Varto’da başlayan o süreç, hala kimi köylerde ve ilçelerde devam ettirilmektedir” diye ekliyor.
OHAL sonrası devir
15 Temmuz 2016 darbe teşebbüsünün akabinde gelen iki yıllık OHAL periyodu ise en değerli kırılma noktalarından biri oldu. Gözaltı müddetlerinin uzadığı, çıkarılan Kanun Kararında Kararname’lerle (KHK) çok sayıda derneğin kapatıldığı, binlerce kişinin kamudan ihraç edildiği süreç yaşandı. 2002’de AKP iktidara geldiğinde Terörle Uğraş Kanunu (TMK) kapsamındaki kabahatler bakımından gözaltı müddeti yedi gündü. Bu mühlet OHAL’in birinci altı ayında 30 güne çıkarılırken daha sonra 14 güne ve akabinde 12 güne indirildi.
OHAL devri içerisinde Türkiye’nin Anayasal rejimi de değiştirildi. Türkdoğan, “16 Nisan 2017 tarihli Anayasa Referandumu ile Türkiye tek kişi idaresine dayalı, otoriter bir Başkanlık modeline geçti. 7145 Sayılı Kanun’la OHAL vaktinde kullanılacak yetkilerin büyük kısmı üç yıllığına uzatıldı. Bu yıl da bu yetkiler bir yıl daha uzatıldı. Yani aslında şu anda Türkiye uzatılmış bir OHAL rejimi altında daha otoriter bir idareyle yönetiliyor. Bu türlü olunca da birçok temel hakta önemli manada kısıtlama sorunu yaşandığını söyleyebiliriz” diyor.
Hakan Tahmaz da yapılan rejim değişikliği ile çabucak hemen bütün yasal garantilerin fiilen ortadan kalktığı görüşünde. Tahmaz, “Yasalarda, Anayasa’da, memleketler arası kontratlarda var olan hakların fiilen kullanılamaz noktaya geldiği, maddelerin hiçbir alanda geçerliliği olmadığı çok açık. Medya alanında bu türlü, yargı alanında bu türlü, yasama alanında bu türlü. Basın yasasında hiçbir değişiklik yapılmamasına karşın bugün iktidarı eleştirebilir bir medyadan, güçlü bir gazetecilikten kelam etmek mümkün değil. Hakların kullanılmasının tek bir şartı var, o da iktidara biat etmek” tabirlerini kullanıyor.
Uygulanmayan AİHM kararları
AKP periyodunun en değerli özelliklerinden biri memleketler arası mukavelelerin uygulanmasındaki kasvetler oldu. Öztürk Türkdoğan, AKP iktidara gelmeden evvel Türkiye’nin teğe bir uygulamadığı bir Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) kararına rastlanmadığını vurguluyor. Dört yılı aşkın müddettir cezaevinde olan HDP’nin eski Eş Genel Lideri Selahattin Demirtaş ve 18 Ekim 2017’de gözaltına alınan iş insanı ve aktivist Osman Kavala ile ilgili AİHM kararlarını hatırlatan Türkdoğan, şöyle devam ediyor: “Büyük Daire kararlarının uygulanmamış olması ve uygulanmayacağının deklare edilmiş olması, AKP iktidarının AİHM üzere bağlayıcı karar olan bir yüksek mahkeme kararına direnç geliştirecek kadar insan hakları alanında taviz verdiğini gösteriyor ki bu aslında hayli dramatik bir gerilemedir.”
İstanbul Kontratı
Öte yandan 2011’de Türkiye’nin birinci imzacısı olduğu ve 2014’te yürürlüğe giren İstanbul Kontratı yakın vakitte tek taraflı feshedildi. İHD Lideri Türkdoğan, bunun da temel haklarda geriye gidişin başka bir göstergesi olduğunu vurguluyor.
Geçen yıl sonunda ise AKP tarafından 2005’te yürürlüğe konan ve daha özgürlükçü olduğu söz edilen Dernekler Kanunu’ndan daha geriye giden düzenlemeler yapıldı. Dernek kontrolleri zarurî hale getirildi ve derneklere kayyum atanmasının yolu açıldı.
HDP’ye kapatma davası
Hakan Tahmaz, demokrasinin temel temellerinden biri olan siyasi örgütlenme alanında da geriye gidiş olduğuna dikkat çekiyor. Tahmaz, “Meclisin üçüncü büyük partisi olan ve Kürtlerin oyunun büyük bir kısmını alan HDP’nin iki ana dava ile karşı karşıya kalarak büyük baskı altında olduğu çok açık gerçek. Kapatma ile yüz yüze. Tekrar iki tane partinin bir yıldan fazla vakittir kurulmak için, dilekçe vermek için İçişleri Bakanlığı’nın kapısında bekletiliyor olması, maddelere karşın, Anayasa’ya karşın bu hakkın dahi kullanılamamış olması çok önemli” diyor.
Cezaevlerindeki meseleler
AKP’nin birinci yıllarında neredeyse sıfıra inen gözaltında kayıplar sorunu da OHAL sürecinin akabinde tekrar ortaya çıktı. İHD’ye 30’a yakın şahısla ilgili bu tarafta müracaat yapıldı.
Cezaevlerinden gelen çıplak arama, kelepçeli muayene üzere şikayetler ise son devirde azap konusunu gündemde tutuyor. Hak savunucuları, Türkiye’nin, bu mevzuda muhakkak adımlar atmış olsa da işkenceyi tedbire konusundaki misyonunu tam olarak yerine getiremediği görüşünde.
İHD’ye nazaran AKP periyodunda cezaevinde olanların sayısı 55 binden 300 bin civarına çıktı. Adliyeye yolu düşenlerin sayısı milyonu geçiyor. İnsan hakları savunucularına nazaran bu durum, toplumun önemli bir baskıyla karşı karşıya olduğunun bir göstergesi.
Öztürk Türkdoğan “20 yıl sonra Türkiye demokratik ve sivil bir Anayasa’ya kavuşamadı, Kürt sıkıntısını çözemedi, ferdi hak ve özgürlük alanında daha yüksek standartların olduğu bir noktaya gelemedi, Avrupa Birliği’ne tam üye olamadı. 20 yıl sonra hapishanedeki insan sayısı daha az olamadı. Şov hakkının kullanılmasıyla ilgili çok önemli yasaklama önlemleri var” diyor ve bunun, özgürlükçü toplum vaadiyle iktidara gelen bir partinin, toplumu büsbütün kontrol altına almaya dönük otoriter bir noktaya evrilmesinin dramatik bir hikayesi olduğunu tabir ediyor.
Pelin Ünker
© Deutsche Welle Türkçe