Ankara büyükelçiler krizi sırasında “Başka ülkeler de AİHM kararlarını uygulamıyor, neden onlara bir şey söylenmiyor” tezini ileri sürdü. Hatta Yunanistan, Almanya ve Fransa’ya karşı AİHM tarafından açıklanmış kararları örnek gösterdi. Avrupa İnsan Hakları Mukavelesi’nin (AİHS) 18’inci unsurundan hiç kelam etmedi. Halbuki AİHM’nin Osman Kavala kararındaki tüm detay bu unsurda bilinmeyen.
AİHM 10 Aralık 2019 tarihinde açıkladığı kararda özetle “Osman Kavala’nın tutuklanmasının makul bir kuşkuya dayandığını gösteren somut bilgiler bulunmadığı” ve “tutuklanma kararının Anayasa Mahkemesi önünde incelenmesinin çok uzun sürdüğü” sonucuna vardı. Mahkeme, AİHS’nin özgürlük ve güvenlik hakkıyla ilgili 5’inci unsurunun ihlali manasına gelen bu sonuçlardan yola çıkarak, AİHS’nin 18’inci unsurunun ihlaline de hükmetti. Yani, Kavala’nın AİHS’de öngörülmeyen bir hedefle “susturulmak istendiği” görüşünü belirtti. Kararın 18’inci hususun ihlaline ait kısmında, Kavala’nın “ilk ve daha sonraki tutukluluğunun insan hakları savunucusu olarak onu susturmak biçiminde zımnî bir maksat güttüğü” not edildi.
18’inci unsur nedir?
AİHS’nin 18’inci unsurunun konusu ve gayesi, yetkinin suistimal edilmesini yasaklamaktır. Mukaveledeki hak ve özgürlüklerin yazıldıkları gaye dışında kullanılmalarının engellenmesi için öngörülmüştür. Daha net söylemek gerekirse, 18’inci unsur tetiği “siyasi” tutuklular için çekilmektedir.
AİHM Kavala davasında 18’inci husustan ihlal kararı vererek Kavala’nın derhal hür bırakılmasına hükmetmişti
Bu husus Mahkeme önünde sıklıkla kullanılmaz. Kullanıldığında ise Mahkeme tarafından nadiren kabul edilir. Avrupa genelinde bu unsur temelinde ihlal kararı verilen dava sayısı fazla değildir. Bu nedenle Mukavelenin en orjinal unsurlarından biridir. Bir öbür özgünlüğü ise bağımsız olarak kullanılamaması. Bu husus lakin Kontrat ve Kontrata ek protokollerde öngörülen hak ve özgürlüklere ait bir unsurla birlikte uygulanabiliyor. Kavala davasında AİHS’nin 5’inci hususuyla birlikte kullanıldı.
Avrupa içtihadı
AİHM, 5’inci husus ilişkili olarak 18’inci hususun ihlaline Kavala davasından evvel birkaç davada daha ihlale hükmetmişti. Bu davalar ortasında Rusya’ya karşı Goussinski, Ukrayna’ya karşı Timoşenko, Gürcistan’a karşı Merabishvili ve Azerbaycan’a karşı Mammadov kararları gösterilebilir. Bu hususta giderek yerleşik hale gelen bir içtihat mevcut.
AİHM kararında, Kavala’nın tutukluluğunun devam etmesi halinde AİHS’nin 5’inci hususu ve bu unsur ile 18’inci unsurun ihlalinin süreceği, bunun da “devletlerin AİHM tarafından hükmedilen kararlara uyma yükümlülüğüyle terslik teşkil edeceği” not edildi. Bu nedenle Kavala’nın “bir an evvel özgür bırakılması için” tüm tedbirlerin alınmasına karar verildi. AİHM Kavala kararının püf noktası buradadır.
AİHM kararlarının direkt bağlayıcılığı
AİHS’nin 46’ncı unsuru gereği, Mukaveleye taraf devletler AİHM kararlarını uygulamakla yükümlüdür. Bu durum Mukaveleyi Demokrat Parti iktidarı tarafından yönetilirken 4 Kasım 1950 tarihinde imzalayıp, 18 Mayıs 1954’te onaylayan Türkiye için de geçerlidir. Ankara, AİHM’ye ferdi müracaat hakkını tanıdığını, AİHM’nin de bağlı olduğu Avrupa Kurulu’nun periyot başkanlığını yürüttüğü 28 Ocak 1987’de Dışişleri Bakanı Vahit Halefoğlu’nun ağzından Strasbourg’da Avrupa’ya ilan etti. AİHM’nin mecburî yargı yetkisini ise 27 Eylül 1989’da tanıdı. O gün Başbakan Turgut Özal Avrupa Kurulu ve AİHM’i ziyaret için Strasbourg’daydı.
Avrupa Kurulu Bakanlar Heyeti’nin Türkiye hakkında ihlal prosedürü başlatması gündemde.
Bakanlar Komitesinin rolü
AİHM kararlarının uygulanışı Avrupa Kurulu’nun karar organı pozisyonundaki Bakanlar Komitesi tarafından denetlenir. Bakanlar Komitesi ismine, Avrupa Kurulu üyesi 47 ülkenin Strasbourg’da büyükelçi seviyesinde misyon yapan daimi temsilcileri (delegeler) bu işi yürütür. Büyükelçiler her hafta nizamlı toplansa da AİHM kararları gündemli toplantılar yılda yalnızca dört defa düzenlenir.
Delegeler, Avrupa Kurulu’nun ilgili dairesi tarafından hazırlanan evraklar temelinde AİHM kararlarının uygulanışını denetler. Burada amaç AİHM kararını uygulatmaktır. Devletlerden kararları nasıl uygulayacaklarına dair hareket planları istenir. Bu nedenle uygulama ve uygulatma hantal bir süreçtir. Kimi kararların uygulanması yahut uygulatılması yıllar alabilir. Bakanlar Komitesi açısından AİHM tarafından hükmedilmiş bir kararda Mahkemenin kararın nasıl uygulanması gerektiğine dair yol gösterip göstermediğini belirtmiş olması değer taşıyor.
Tahliye gerçekleşmediği sürece
AİHM, Kavala kararında, hak ihlalinin ortadan kaldırılması için “Başvurucunun bir an evvel tahliye edilmesi” gerektiğine hükmetti. Hasebiyle Bakanlar Komitesi için kararın ana ögesi burada yatıyor. Tahliye gerçekleşmediği sürece AİHM kararı yerine getirilmemiş sayılacak.
Bakanlar Komitesi bu mevzuda Ankara’yı bir yıldan fazla bir müddettir uyarıyor. Ankara’nın değişik münasebetlerle kararı yerine getirmemesi üzerine Osman Kavala konusu Avrupa Kurulu’nun yalnızca AİHM kararlarıyla ilgili değil, her haftaki rutin toplantılarının gündemine alındı. Yani Ankara üzerinde siyasi baskı arttırıldı. Her hafta Strasbourg’da Avrupalı bir büyükelçi kelam alıp Kavala konusunu gündeme getiriyor.
Diğer ülkeler de tezi…
Ankara bir de “Başka Avrupa ülkeleri de AİHM kararlarını yerine getirmiyor, onlara neden baskı uygulanmıyor?” tezini işliyor. Bu tez gerçek olsa da Strasbourg kulislerinde yankı bulmadı, hatta zıt tesir yapmaya başladı. Evet, Yunanistan örneğin, Batı Trakya Türklerinin AİHM önünde kazandığı davalarla ilgili kararları 13 yıldır yerine getirmiyor. Ankara bu bahiste haklı. Lakin Bakanlar Komitesi Atina üzerinde baskıyı arttırıyor. Almanya’ya karşı açıklanmış Wenner kararı ya da Fransa’ya karşı Duval kararları da Ankara tarafından örnek gösteriliyor.
Lakin burada iki değerli detay var. Bu kararların hiçbirinde AİHS’nin 18’inci hususunun ihlaline hükmedilmedi. AİHM, “Şu ya da bu Batı Trakya Türkünü derhal hür bırakın” biçiminde bir kararda bulunmadı. Öte yandan, bu devletler Avrupa Kurulu’nun temel ideolojisini oluşturan uzlaşı kültürüyle hareket ediyor, “AİHM kararını uygulamam ya da istersem uygularım” demiyor. Bu türlü bir tutum tüm AİHM sistemi açısından tehdit oluşturduğundan Strasbourg’da reaksiyon görüyor.
Kasım sonuna kadar Osman Kavala konusunda Türkiye’de bir değişiklik olmaması halinde Bakanlar Komitesi, AİHS’nin 46’ncı unsurunun kendisine verdiği yetki temelinde Türkiye’yi topluca AİHM’ye şikayet edecek. Kendi verdiği karara uyulmadığını gören AİHM’nin ne söyleyeceğini varsayım etmek hiç de güç değil. Bunun Ankara açısından siyasi sonuçlarını da.
Kayhan Karaca/ Strasbourg
© Deutsche Welle Türkçe
