Avrupa Kurulu Bakanlar Komitesi , Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin (AİHM) kararlarının uygulanmasını denetlemek için 30 Kasım – 2 Aralık tarihlerinde toplandı. Toplantıda, AİHM’in Türkiye aleyhine ihlal kararı verdiği davaların icra süreci değerlendirildi.
Görüşmede, cemevleri ve mecburî din dersleriyle kontaklı olarak, din yahut inanç özgürlüğüne ait ihlal tespitleri içeren AİHM davalarının uygulanmasına dair değerli kararlar da verildi.
Bu davalar ortasında, Varlıklı Kümesi Davaları/Türkiye, Cumhuriyetçi Eğitim ve Kültür Merkezi Vakfı (Cem Vakfı)/Türkiye ve İzzettin Doğan ve Diğerleri/Türkiye davaları yer alıyor.
Bakanlar Komitesi’nin kararlarında Türkiye Hükümeti’nin şimdiye kadar aldığı önlemlerin, AİHM tarafından tespit edilen ihlallerin tahlili ve Alevilere yönelik ayrımcılığın önüne geçilmesi açısından yetersiz olduğunun altını çizildi.
“AİHM’in bulguları Türkiye’de herkesin inanç özgürlüğünün korunması için atılması gereken değerli bulgular içeriyor”
İnanç Özgürlüğü Girişimi’nden Dr. Mine Yıldırım, Bakanlar Komitesi’nin Alevi davalarına ait kararının bu davalarda ortaya konan din yahut inanç özgürlüğü problemlerinin tahlili için atılması gereken esaslı adımlarla ilgili ilerleme sağlanmadığına ve bu problemlerin çok uzun vakittir sürdüğüne işaret etmesinin kıymetli olduğunu söyledi.
Yıldırım, “İnanç Özgürlüğü Girişimi olarak Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) nezdinde din yahut inanç özgürlüğü hakkındaki kararların uygulanmasını yakından izliyoruz. Bu süreçte gerek mecburî Din Kültürü Ahlak Bilgisi dersleri gerekse cemevlerinin ibadet yeri statüsü ve kamusal din hizmetlerinin eşitlik unsuru gözetilerek sunulmaması konusunda ulusal seviyede maalesef adım atılmadığını gözlemliyoruz. Meğer, AİHM’in bulguları Türkiye’de herkesin inanç özgürlüğünün korunması için atılması gereken kıymetli bulgular içeriyor. 2022 yılı Türkiye için kapsamlı bir müracaat süreci ile bu problemleri çözmeye odaklanma imkanı sunuyor. Gerek sivil toplum gerekse din yahut inanç toplulukları bu mevzuda katkı sunmaya hazır” dedi.
“Alınan önlemler Mahkeme tarafından tespit edilen ayrımcılığı çözmek için yetersiz”
Bakanlar Komitesi, toplantıda aldığı kararlarda Türkiye Hükümeti’nin şimdiye kadar aldığı önlemlerin, AİHM tarafından tespit edilen ihlallerin tahlili ve Alevilere yönelik ayrımcılığın önüne geçilmesi açısından yetersiz olduğunun altını çizdi.
Buna nazaran, kelam konusu davalarla ilgili Bakanlar Komitesi kararları şu halde:
Ferdi önlemlerle ilgili olarak;
-Yetkilileri, Cumhuriyetçi Eğitim ve Kültür Merkezi Vakfı davasında başvuran vakfın Eylül 2017’den bu yana aydınlatma masraflarından muaf tutulup tutulmadığı konusunda bilgi vermeye ve başvuran vakfın bu masrafları sistemli olarak geri almasına imkan tanıyan pratik tahlilleri değerlendirmeye yine davet etti;
-Bu önlemin ve bu davalardaki öteki ferdi önlemlerin genel önlemlerle ilişkili olduğunu kaydetti.
Genel önlemlerle ilgili olarak;
-Önceki kararlarına atıfta bulunarak, lokal mahkemelerin cemevlerinin aydınlatma masraflarının geri ödenmesine karar verme uygulamasının, Alevi topluluğunun Devletin dinî sübvansiyonlarından ve vergi muafiyetleri dahil başka avantajlardan genel olarak dışlanması da dahil olmak üzere, Mahkeme tarafından tespit edilen ayrımcılığı çözmek için yetersiz olduğunu belirtti;
-Bu nedenle yetkilileri, Alevi inancına eşit davranılmasını sağlamak için daha kapsamlı tedbirler almaya ve cemevlerini aydınlatma masraflarından muaf tutmak için birtakım pratik tahlilleri değerlendirmeye çağırdı;
-İlk ve orta dereceli okullarda verilen mecburî “din kültürü ve ahlak bilgisi” derslerine yönelik 2018 müfredatının Mahkeme tarafından lisana getirilen tüm telaşları gidermediğini bir sefer daha kaydetti;
-Bu nedenle yetkilileri, Türk eğitim sisteminin, Devletin çeşitli dinlere, mezheplere ve inançlara karşı tarafsızlık ve eşit mesafelilik yükümlülüğünü yerine getirmeye, çoğulculuk ve nesnellik unsurlarına hürmet duymaya ve Sünni İslam’dan farklı bir dinî yahut felsefi inancı olan ebeveynlerin çocuklarına, öğrencilerin ebeveynlerinin dinî yahut felsefi inançlarını açıklamak zorunda kalmadan zarurî din eğitiminden muaf olması için için uygun seçenekler sunmayı ısrarla tavsiye etti;
-Alevi çalıştaylarında bu kararlarda vurgulanan sıkıntıların nasıl çözüleceğine dair ulusal bir tartışma başlatıldığını hatırlatarak, yetkililere, 2010 yılında bu çalıştayların kesin raporunda uzlaşmaya varılan tavsiyelerin uygulanmasının ilerletilmesi için davette bulundu;
-Bununla ilgili, yetkilileri daha fazla gecikmeden muhakkak yasal ve idari tedbirleri gösteren somut bir takvim içeren kapsamlı bir hareket planı hazırlamaya; bu bağlamda, 10 Aralık 2010 ve 29 Haziran 2016’da kabul edilen Irkçılığa ve Hoşgörüsüzlüğe Karşı Avrupa Komitesi’nin (ECRI) raporları da dahil olmak üzere ilgili Avrupa Kurulu tavsiyelerinden ilham almaya teşvik etti;
-Yetkilileri, Mahkeme’nin mevcut dava kümesindeki bulgularını ele almak için yeni İnsan Hakları Aksiyon Planı’nın uygulanması çerçevesinde belli tahlil odaklı önlemler almaya şiddetle teşvik etti; bu bağlamda Avrupa Kurulu’nun takviye sağlamaya hazır olduğunu söz etti;
-Bu davalarda incelenen uzun müddettir devam eden problemler ve şimdiye kadar kaydedilen ilerleme eksikliği göz önüne alındığında, bu davaların Mart 2023’te AİHM kararlarının icrasına dair yapılacak BK toplantısında (CM-DH) tekrar ele alınmasına karar verdi;
-Sekretarya’ya bu toplantıda incelenmek üzere genel önlemlerin olumlu bir değerlendirmesine imkan tanıyan kapsamlı bilgilerin bulunmaması durumunda, bir süreksiz karar taslağı hazırlaması talimatını verdi.
Davaların geçmişi
Avrupa İnsan Hakları Mukavelesi’nin 46/4 unsuru uyarınca AİHM kararları, kontrata imza atan devletleri bağlıyor. BK ise ulusal makamlar, müracaat sahipleri, STK’lar, insan hakları kurumları ve başka ilgili taraflarca sağlanan bilgilere dayanarak bu kararların uygulanıp uygulanmadığını denetliyor. Bu kontrol süreci kapsamında İnanç Özgürlüğü Teşebbüsü de 12 Ekim 2021’de, din yahut inanç özgürlüğüne ait ihlal tespitleri içeren kelam konusu AİHM kararlarının uygulanmasına dair bildirim sunmuştu.
Varlıklı Kümesi Davaları olarak adlandırılan Hasan ve Hareket Zengin/Türkiye ve Mansur Yalçın ve Diğerleri/Türkiye kararlarında AİHM’in Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi (DKAB) derslerine ait kıymetli bulguları yer alıyor.
Kararlarda;
-DKAB ders içeriğinin objektif ve objektif niteliklere sahip olmadığına,
-Eğitim sisteminin ebeveynlerin çocuklarını kendi dinî yahut felsefi görüşleri doğrultusunda yetiştirme haklarına hürmet gösterme konusunda yapısal sıkıntılar içerdiğine,
-Ve okullarda din eğitimi konusunda insan hakları standartlarıyla uyumlu bir ıslahatın acilen gerçekleştirilmesi gerektiğine dikkat çekiliyor.
Cem Vakfı ve İzzettin Doğan davası
Cumhuriyetçi Eğitim ve Kültür Merkezi Vakfı/Türkiye davası ise, Yenibosna Cemevi’nin aydınlatma masraflarının, ibadet yeri olarak tanınan öbür yerler açısından olduğu üzere, devlet tarafından karşılanması talebinin “Cemevleri ibadet yeri değildir” gerekçesiyle reddedilmesi ile ilgili. AİHM bu davayla ilgili verdiği kararında AİHS’nin ayrımcılık yasağını içeren 14. unsurunun, din yahut inanç özgürlüğünü koruyan 9. husus ile ilişkili olarak ihlal edildiğini tespit etmişti.
Emsal biçimde, İzzettin Doğan ve Diğerleri/Türkiye başvurusunun şikâyet konusu da İslam’ın Sünni geleneğine bağlı çoğunluğa sunulan dinî kamu hizmetinin Alevilere de sunulmasına ait taleplerin reddedilmesiydi. Müracaatçıların bu talepleri, Alevi dinine ait hizmetlerin kamu hizmeti kapsamına alınması, Alevilerin ibadet yerlerinin ibadet yeri statüsü kazanması, Alevi din adamlarının memur olarak işe alınması ve Alevi inancını taşıyanların ibadetlerine bütçe ayrılması için özel bir karar çıkartılmasıydı. AİHM Büyük Daire 2016 yılında Türkiye’nin din yahut inanç özgürlüğü hakkını koruyan 9. unsur ve 9. unsurla ilişkili olarak ayrımcılığı yasaklayan 14. maddeyi ihlal ettiğine karar vermişti.
