Rusya’nın 24 Şubat’ta Ukrayna’yı işgale başlaması sonrası Türkiye kara sularında deniz mayını tehdidi baş gösterdi. Cumartesi (26 Mart) ve Pazartesi (28 Mart) günleri, biri İstanbul Sarıyer, oburu Kırklareli İğneada açıklarında iki mayın tespit edildi.
Balıkçılar tarafından tespit edilen mayınların imha edildiği açıklandı. Mayınlar can yahut mal kaybına neden olmadı.
Ulusal Savunma Bakanı Hulusi Akar, Salı günü yaptığı açıklamada “Mayın avlama gemilerimiz, deniz karakol uçaklarımız hepsi teyakkuz halinde. Alınan her ihbar anında bedellendiriliyor ve gereği yapılıyor. Tespit edilen mayınlar emniyetli bir formda anında imha ediliyor” dedi.
Mayınların menşei ile ilgili net bir ülke ismi vermekten kaçınan Akar, “Ukrayna’da döşenen mayınlar mı geldi yoksa öbür mayınlar mı devreye girdi; bu mevzuda emin olmadan bir şey söylemek hakikat olmaz. Bununla ilgili çalışmalarımız devam ediyor” diye konuştu.
Pekala bu mayınlar nereden gelmiş olabilir, Rusya ve Ukrayna ne diyor, Karadeniz’de ne kadar mayın olduğu iddia ediliyor ve ne kadar tehlikeliler?
Deniz mayınları ile ilgili merak edilenleri 16 yıl Deniz Kuvvetleri’nde misyon yapmış olan savunma analisti Tayfun Özberk ile konuştuk, askeri uzmanların açıklamalarını derledik.
BBCTürkiye sularında şu ana kadar nerelerde, kaç mayın bulundu?
26 Mart Cumartesi sabahı İstanbul’un Karadeniz kıyısında, Sarıyer açıklarında balıkçılar tarafından denizde bir cisim fark edildi. Balıkçıların durumu Kıyı Güvenlik Komutanlığı’na bildirmesinin akabinde, bölgeye giden Sualtı Savunma Timleri (SAS) mayını etkisiz hale getirdi. Ulusal Savunma Bakanı Hulusi Akar “İnceleme sonucunda eski tip olduğu belirlenen mayın, SAS timimiz tarafından etkisiz hâle getirildi. Mevzuyla ilgili hem Rus hem Ukrayna makamlarıyla görüştük” dedi.
İki gün sonra, 28 Mart’ta bu defa İğneada açıklarında bir mayın tespit edildi ve etkisiz hale getirildi. Mayını fark edip yetkililere bildiren balıkçı Davet Martin, “Büyük bir mayın, panikledik, çabucak haber verdik telsizden. Kıyı Güvenlik geldi, deniz uçağı geldi, bizi uzaklaştırdılar. Bugün denize çıkmamız da yasaklandı” diye konuştu.
Bakan Akar, 29 Mart Salı günü yaptığı açıklamada da, “Mayın avlama gemilerimiz, deniz karakol uçaklarımız hepsi teyakkuz halinde. Alınan her ihbar anında bedellendiriliyor ve gereği yapılıyor. Tespit edilen mayınlar emniyetli biçimde anında imha ediliyor” dedi.
Getty Images Mayın tarama çalışmaları havadan ve denizden sürüyor BBCMayınlar nereden geldi? Karadeniz’de kaç tane “serseri mayın” var?
Deniz mayınları, Rusya’nın Ukrayna işgali sonrası önemli olarak birinci kere 3 Mart’ta Ukrayna’nın Odessa Limanı açıklarında Estonya bandıralı bir kargo gemisinin patlama sonucu batmasıyla gündeme geldi, geminin mayına çarptığı argüman edildi.
Karadeniz’in kuzeyinden İstanbul Boğazı’na hakikat inen mayınlarınsa tam olarak nereden geldiğini saptamak güç. Çünkü bölge ülkelerin envanterlerinde tıpkı ve birden fazla Sovyetler Birliği devrinde yapılmış olan deniz mayınları bulunuyor.
Rusya, deniz mayınlarının Ukrayna tarafından Odessa Limanı etrafına döşendiğini, Mart ortası yaşanan sert havalarda zincirlerinden koparak salınmaya başladığını sav ediyor.
Rusya’nın 18 Mart’ta yayımladığı NAVTEX (“NAVigational TEleX) iletisinde yaptığı “Batı Karadeniz’de deniz mayını tehlikesi” ikazının akabinde, Rusya Federal Güvenlik Servisi (FSB) 19 Mart’ta, fırtınalı hava nedeniyle kopan yaklaşık 420 mayının Karadeniz’de sürüklenmeye başladığını argüman etti.
Lakin Rusya bu tezine ya da sayıya nasıl ulaştığına yönelik bir delil göstermedi.
BBC Rusya’nın 18 Mart’ta yayımladığı NAVTEX iletisi Ukrayna Denizcilik Dairesi Lider Yardımcısı Viktor Vişnov, bunun Rusya tarafından yapılan “tam bir bilgi dezenformasyonu” olduğunu belirtti ve savları reddetti.
Türk yetkililer de mayınların nereden geldiğine dair kesin bir yargıda bulunmaktan kaçındı.
Ulusal Savunma Bakanı Hulusi Akar 29 Mart’ta yaptığı açıklamada, “Ortada mevzuyla ilgili birbiriyle çelişen sözler var. Ukrayna’da döşenen mayınlar mı geldi yoksa öbür mayınlar mı devreye girdi; bu hususta emin olmadan bir şey söylemek gerçek olmaz” dedi.
Bakan Akar, “Mayınların tespiti konusunda Rusya ile bir iş birliği var mı?” sorusuna ise “Hayır. Mayınlar bizim alanımızda tespit ediliyor, Rusya yahut Ukrayna tarafında değil. Bu kapsamda Karadeniz’e kıyısı olan Romanya ve Bulgaristan ile iş birliğimiz var. Rusya ile iş birliğimiz başka. Bizim ticari gemilerimizin gelişleri konusunda Ruslarla gerekli uyumu yaptık” karşılığını verdi.
Savunma analisti Tayfun Özberk, “SAS komandolarımız aslında çok eğitimli ve gördükleri an menşeini anlayabilirler. Lakin şöyle bir durum var, bu mayınlar Rusya menşeili olsalar bile hem Rusya hem de Ukrayna tarafından kullanılıyor. Sovyetler dağılmadan evvel Ukrayna’nın envanterine girmiş mayınlar bunlar. Bu yüzden hangi ülkeye ilişkin olduğunu tespit etmek güç olabilir. Ayrıyeten mayınların üzerlerindeki kodları silmek ve değiştirmek çok güç değil. Hasebiyle çok emniyetli bir bilgi elde etmek mümkün değil” diyor.
Bulgaristan da kimi bölgelerde mayın tehdidi uyarısı yaptı. Romanya ise Pazartesi günü Midia Limanı açıklarında bir mayın tespit edildiğini açıkladı fakat mayının menşeine dair bir bilgi verilmedi.
BBCRusya’nın teziyle ilgili soru işaretleri neler? Mayınlar zincirlerinden kopabilir mi?
Özberk, Rusya-Ukrayna krizinde iki taraftan da kaynaklı çok bilgi kirliliği olduğuna dikkat çekiyor ve Rusya’nın 420 mayının zincirlerinden kopup özgür mayın haline geldiğine yönelik açıklamasında soru işaretleri bulunduğunu vurguluyor:
“420 mayından bahsediliyor, mayın dökmek çok hassas bir süreçtir, hem işe yaraması hem de tüzel açıdan. Ukrayna’nın şu an mayın dökme kabiliyeti yok. Ukrayna’nın donanmasına Rusya 2014’teki Kırım ilhakı ile büyük ölçüde el koydu. Rusya’nın bölgeyi yaklaşık 2 aydır ablukada tuttuğunu düşünürsek, Ukrayna’nın buraya son devirde mayın döşemesi çok mümkün görünmüyor.
“420 tane özgür mayın olabilmesi için Ukrayna’nın buraya 2000-2500 mayın dökmüş olması lazım. Zira her döktüğünüz mayın da kopmaz. Bu nedenle Ukrayna’nın bu bölgeyi yeni mayınlamış olması ihtimali bana çok mantıklı gelmiyor. Ayrıyeten Rusya bu açıklamasına kamera kaydı, vb. görsel bir delil sunmadı. Bu kadar mayın varsa bir adedini çekip döküm numarasını paylaşıp Ukrayna’nın envanterine ilişkin olduğunu gösterebilirlerdi… Bir paragraflık bir NAVTEX iletisi Rusya’yı milletlerarası arenada haklı duruma getirmez.
“2. soru işareti ise bu demirli mayınların düzeneklerinden kopması çok muhtemel değil, çok kalın zincirleri var. Baklalarla sisteme bağlanıyorlar, denize dökmeden yük testlerine tabi tutuluyorlar. Çok eski olsalar bile 420 mayının birebir anda kopması üzere bir ihtimal yok. Bu söylediklerim deneyimlerle değerlendirilmiş iddialar. Kuvvet vakit ve yer faktörleri açısından bu sav bana çok uygun gelmiyor.”
Getty ImagesTürkdeniz.com sitesine konuşan Emekli Yarbay Ahmet Bedir Koyun da mayınları deniz tabanındaki yüke bağlı tutan halatların kopmasının “mümkün olmadığını” söylüyor:
“Mümkün değil. Zira mayın orta teli her dökümden evvel en yeni teller kullanılarak takılır. Bu iş için özel olarak hazırlanır ve koruma edilir. Kopma ihtimali bir yere sıkışma ve kesme durumu hariç en az.”
Özberk’in dikkat çektiği bir öteki nokta ise mayınların kısa müddette kat ettiği yol:
“Rusya’nın 18 Mart tarihli NAVTEX’inden yaklaşık 1 hafta sonra bu mayınlar görünmeye başladı. İstanbul Teknik Üniversitesi’nin hazırladığı akıntı haritasına nazaran, bu mayınlar Türkiye’ye gelmeden evvel Bulgaristan, Romanya ve Rusya’ya daha çok mayının gitmesi lazım. Koptuğu söylenen mayınların yaklaşık 360 deniz mili bir uzaklıktan bu kadar kısa müddette Türkiye’ye gelmesi çok mümkün görünmüyor.
Odessa Limanı’nın Ukrayna’nın ticaretindeki değeri de akılda tutulamsı gereken bir nokta.
Savunma analisti Tayfun Özberk, “Odessa Limanı ticari manada Ukrayna için çok kıymetli, o nedenle Ukrayna’nın savaştan evvel burayı çok fazla mayınlamış olması çok ihtimal vermiyorum, lakin diyelim ki mayınladı; bunu da milletlerarası hukuka nazaran yetkili mercilere deklare etmesi, koordinatlarını ilgili kurumlara bildirmesi gerekiyor” diyor.
Şu anda dünya denizlerinde üzerinde bilhassa 2. Dünya Savaşı’ndan kalma mayınlar hala mevcut ve mayınlı olan alanlar NATO’nun sisteminde kayıtlı.
Özberk, Rusya’nın savlarıyla ilgili olarak Ukrayna tarafından daha üst düzeyde bir açıklama yapılması gerektiğinin de altını çiziyor.
BBCDeniz mayını nedir, kaç türlü olur?
Deniz mayınları, su üstü ve sualtı araçlarına hasar vermek, batırmak için hedefiyle, suya döşenen bir silah. Tayfun Özberk deniz mayınlarının daha çok güçsüz devletler tarafından, düşman ögelerin kıyılarına yaklaşmasını engellemek ya da yavaşlatmak üzere kullanılan bir silah olduğuna dikkat çekiyor:
“Esasen bir sahayı düşmanın kullanımına kapatmak ya da yavaşlatmak için kullanılır. Maliyeti de nispeten başka silahlara nazaran daha ucuz, hatta deniz mayını dökmenin maliyeti, temizlemekten çok daha az.
“Deniz mayınları döküş gayesine nazaran hamle ve savunma olarak ikiye ayrılıyor. Döküş tipine nazaran ise en çok kullanılan mayınlarsa taban mayını ve demirli mayınlardır. Demirli mayınlarda, mayın bir zincirle denizin tabanında bir tartıya bağlı biçimde bekler ve ufak bir daire içinde salınır. Tesir sistemine yani patlama formuna nazaran sınıflandırıldığında ise kontak ve etkili mayın olarak sınıflandırılıyor.”
Getty Images Kontak mayın Kontak mayınlar çarpmayla aktive oluyor. İstanbul Boğazı yakınlarında görülen mayınlar da bu tip mayınlar.
Etkili (inflüens) mayınlar ise çağdaş sayılan mayınlar. Bunlar suyun altında, ya demirli ya da taban mayın olacak halde duruyorlar. Yüzeyin 3-4 metre altında salınım halinde duruyor ve üzerinden geçen geminin yaratacağı tesirle patlıyorlar. Bu tesir akustik, basınç ya da manyetik olabiliyor.
Denizde hiçbir yere bağlı olmadan salınan “serbest mayınların” kullanımı ise memleketler arası mukavelelere nazaran yasak.
Tayfun Özberk, “Gördüğüm kadarıyla İstanbul Boğazı yakınında görülenler, eski tip mayınlar, Sovyet Rusya devrinden, 1930’ların teknolojisiyle yapılmış M26 tipi mayınlara benzettim bunları” diyor.
Ulusal Savunma Bakanı Hulusi Akar da bunların “eski mayınlar” olduğunu açıklamıştı.
Bu tip mayınların, emniyet hedefiyle, zincirlerinden ayrıldığında etkisiz hale gelecek formda tasarlanması gerekiyor. Lakin İstanbul Boğazı yakınında bulunan mayınların bu özelliğinin olup olmadığına dair yetkililer tarafından bir açıklama yapılmadı.
BBCDeniz mayınları Türkiye için bir tehdit oluşturmaya devam edecek mi? Bölgedeki deniz ticaretini etkiliyor mu?
Ulusal Savunma Bakanlığı, havadan ve denizden mayın tarama çalışmalarının sürdüğünü belirtti.
Deniz Kuvvetlerimize bağlı yüzer ve uçar unsurlarımız, Batı Karadeniz’de (İstanbul Boğazı yaklaşma sularında) mayın arama faaliyeti kapsamında keşif ve gözetleme görevine devam ediyor.#MSB pic.twitter.com/etLSJnbUW9
— T.C. Millî Savunma Bakanlığı (@tcsavunma) March 29, 2022
Özberk de takip ettiği kadarıyla Türk Deniz Kuvvetleri’nin o bölgeye iki mayın avlama gemisi gönderdiğini belirtiyor:
“Akçay ve Akçakoca gemileri Türk Deniz Kuvvetleri’nin elindeki en çağdaş mayın avlama gemileri. Ayrıyeten o bölgede TCG Tekirdağ karakol gemisi var, deniz karakol uçağı ve helikopter de gördüm.”
Mevcut NAVTEX ikazları ve tespit edilen mayınlar memleketler arası gemi nakliyatı ve sigorta şirketlerini teyakkuza geçirmiş olsa da, İstanbul Boğazı’nın Karadeniz kısmındaki gemi trafiğinin mayın tehdidinden çok etkilenmediği görülüyor.
Özberk de “Benim gördüğüm kadarıyla şu an deniz ticaretinde mayınlar nedeniyle büyük bir yavaşlama olmadı ancak mayınların sayısı artarsa yavaşlaması olası” diyor.
- Rusya-Ukrayna görüşmelerinde Türkiye’nin rolü ne oldu?
- Rusya-Ukrayna heyetleri İstanbul’da görüştü, Ukrayna Türkiye’nin garantör ülkeler ortasında olmasını istedi
Memleketler arası hukuk deniz mayınları konusunda ne diyor?
Deniz mayını kullanımı tüzel olarak savaş hatalarını tanımlayan birinci memleketler arası kontratlardan olan Lahey Mukavelesi’nin 8. protokolüyle düzenleniyor. Ukrayna ve Rusya da bu mukaveleye taraf.
Özberk kelam konusu protokolün “1904-1905 Rusya-Japonya savaşında bilhassa Japonya’nın çok sayıda hür mayın kullanması üzerine imzalandığını hatırlatıyor:
“Uluslararası savaş hukukuna nazaran yasaklanan bir numaralı silahlar, amaç ayrımı gözetmeyen silahlardır. Özgür mayın da amaç ayrımı gözetmez. Bu nedenle 1907’de bu mayının kullanımını yasakladılar”
Kelam konusu protokole nazaran mayınlar yalnızca deniz bölgelerinin düşmana verilmemesi üzere legal askeri hedefler için kullanılabiliyor. Mayınlar, ayrıldıklarında ya da bunların üzerindeki denetim kaybolduğunda işleyen aktif bir nötrleştirme düzeneğine sahip olmadıkları sürece kullanılmıyor ve yüzer mayınlar (serseri mayınlar), askeri bir maksada karşı yöneltilmedikleri ve bunların üzerindeki denetim kaybolduktan sonra bir saat içinde zararsız hale gelmedikleri sürece kullanılamıyor.